Kabinet-Rutte II kan alsnog vallen
De kans neemt toe dat de VVD en PvdA toch geen akkoord bereiken over verhoging van de salarissen van leraren en militairen.
Er is een serieuze kans dat er alsnog een breuk komt in het kabinet van VVD en PvdA, dat al ruim vijf maanden demissionair regeert. PvdA-leider Lodewijk Asscher eist dat er vanaf volgend jaar extra geld komt voor leraren in het basisonderwijs en dreigt anders met zijn ministers uit het kabinet te stappen. Twee dagen voor de deadline hebben VVD en PvdA nog steeds de begroting voor volgend jaar niet rond. De partijen aan de formatietafel zijn nog niet zo ver dat ze kunnen instemmen met extra uitgaven van het demissionaire kabinet.
Vorige week leken VVD en PvdA dicht bij een akkoord over de begroting die zal worden gepresenteerd met Prinsjesdag. Het idee was om ex- tra geld uit te trekken voor basisschoolleraren en militairen. Maandag overlegden VVD en PvdA opnieuw. De boodschap die premier Rutte (VVD) en zijn mede-onderhandelaar Halbe Zijlstra meebrachten van de formatietafel: de vier beoogde coalitiepartijen kunnen geen uitsluitsel geven.
Informateur Gerrit Zalm (VVD) schreef maandag aan de Tweede Kamer dat hij het „niet aannemelijk” acht dat er voor Prinsjesdag een nieuw kabinet is. De belangrijkste reden: VVD, CDA, D66 en ChristenUnie hebben nog geen akkoord bereikt over de financiën in het regeerakkoord. Betrokkenen bij verschillende partijen bevestigen dit.
Of PvdA en VVD het eens kunnen worden, hangt af van CDA, D66 en de ChristenUnie. Rutte weet dat hij moeilijk een demissionaire begroting kan indienen waar zijn toekomstige coalitiepartners niet mee akkoord gaan. Dat zou de onderhandelingen, die al geruime tijd duren, kunnen frustreren.
Veel tijd voor een deal is er niet meer. Komende donderdag moet de Miljoenennota voor advies naar de Raad van State. Betrokkenen achten de kans klein dat vier onderhandelende partijen de financiële paragraaf van het regeerakkoord voor die tijd rond hebben. Deze dinsdag zijn er geen formatiebesprekingen omdat CDA en ChristenUnie dan hun jaarlijkse ‘fractiedagen’ houden.
Toch sluiten betrokken partijen niet uit dat er nog een andere oplossing gevonden wordt. Niemand zit erop te wachten dat de PvdA-bewindslieden het demissionaire kabi- net verlaten. Het zou opnieuw voor vertraging in de formatie kunnen zorgen en slecht zijn voor het aanzien van de politiek. Helemaal als het nieuwe kabinet vervolgens alsnog extra geld uittrekt voor leraren en militairen.
Maar Asscher heeft duidelijk gemaakt dat hij geen genoegen neemt met een intentieverklaring van de aanstaande coalitie. Het extra geld móét in de begroting van volgend jaar staan.
Woensdagmiddag gaan de formatiebesprekingen door. Die ochtend vergadert het demissionaire kabinet voor het laatst over de Miljoenennota. Is er dan geen akkoord, dan kunnen de PvdA-ministers vóór het weekend hun ontslag gaan aanbieden bij de koning.
Het is al laat, als op maandagavond 26 mei 2008, de telefoon van Jet Bussemaker rinkelt. Bussemaker, staatssecretaris van Volksgezondheid (PvdA), is net te gast geweest in het televisieprogramma Netwerk. Ze heeft daar uitgelegd waarom ze extra wetenschappelijk onderzoek met embryo’s gaat toestaan. Op haar telefoonschermpje staat de naam van vicepremier en leider van de ChristenUnie André Rouvoet. Bussemaker, nu: „Hij ontplofte.” Rouvoet: „Ik was woest.” Die avond begint een crisis die het vierde kabinet onder leiding van premier Jan Peter Balkenende (CDA) bijna de kop kost. Bussemaker: „Voor mij was het een totale verrassing dat dit leidde tot een crisis.” Rouvoet: „Jet was verrast over mijn woede, maar ze had moeten aanvoelen dat dit voor de ChristenUnie niet te dragen was. Ik besefte meteen dat het kabinet erover kon vallen.”
Weinig mensen hebben in de praktijk ervaren hoe moeilijk het is om medisch-ethische politiek te voeren in een kabinet dat progressief en christelijk-conservatief verenigt. Zo’n kabinet lijkt er nu – net als in 2007 – weer te komen, met VVD, CDA, D66 en de ChristenUnie. Alle vier de fracties worden dezer dagen bijgepraat over de vorderingen. Net als tijdens de formatie voor Balkenende IV zijn er drie grote punten: euthanasie, abortus en embryo-onderzoek.
Sektarisch
Op verzoek van NRC blikken diverse bewindslieden uit Balkenende IV terug op die heikele onderwerpen. Ernst Hirsch Ballin (CDA), destijds minister van Justitie, roemt het „stabiele beleid” dat Balkenende IV voerde op medisch-ethisch vlak. Eimert van Middelkoop (CU), toen minister van Defensie, zegt dat samenwerken met de PvdA op dit terrein veel makkelijker is dan met D66. „De PvdA heeft niet de neiging alles direct in de ideologische hoek te drukken. D66 is op dat gebied sektarisch.”
De hoofdrolspelers van toen, Bussemaker en Rouvoet, denken deze weken vaak terug aan hun onenigheid in Balkenende IV. Allebei zeggen ze: laat die botsing over embryo-onderzoek een waarschuwing zijn voor het aanstaande kabinet. En dan vooral voor de medisch-ethische tegenpolen D66 en ChristenUnie. Rouvoet: „De partijen moeten vier jaar lang bereid zijn te slikken, hun mond te houden. Prudentie, daar gaat het om. Alleen dan red je het.”
Bussemaker: „Als progressief politicus zit je klem tussen mensen met totaal andere denkbeelden over medische ethiek. Voor je het weet raak je een gevoelige snaar. Dan barst meteen de bom.” Elke formulering ligt gevoelig, vertelt Bussemaker.
Het begon zo goed, op het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Alle drie de bewindslieden hielden kantoor op dezelfde gang: de ministers Ab Klink (Volksgezondheid, CDA), André Rouvoet (Jeugd en Gezin) en staatssecretaris Jet Bussemaker (Volksgezondheid). Binnenlopen was zo een kleine moeite.
De drie hadden, zo leek het, goed geluisterd naar Gerda Verburg, namens het CDA minister van Landbouw. Vlak voor de bordesscène toverde ze tijdens een diner pakjes allesbinder te voorschijn. Die had het kabinet hard nodig!, riep ze vrolijk. Er werd hard om gelachen.
Wekenlang werk aan een Kamerbrief
Al snel voelden ze op het ministerie dat Verburg het goed had gezien. Klink, Rouvoet en Bussemaker waren begonnen aan een balanceeract, die jaren zou duren. De eerste Kamerbrief van Bussemaker werd gezien als realitycheck. Ze werkte er wekenlang aan: 29 kantjes over medischethische onderwerpen. Er zou betere voorlichting komen over tienerzwangerschappen, er kwam verbeterde palliatieve zorg in de laatste levensfase en hospices kregen extra geld – op meer punten hadden de partijen elkaar niet kunnen vinden in de formatie. De belangrijkste boodschap in de brief: er was een ‘status-quo’ afgesproken over drie punten: euthanasie, abortus en embryo-onderzoek.
Bussemaker leest een paar zinnen uit de brief voor: „In het kabinetsbeleid staan bepaalde waarden centraal: autonomie, de beschermwaardigheid van het leven en goede zorg.” Ze kijkt even op van het papier: „Autonomie was voor de progressieven, beschermwaardigheid van het leven voor de christelijke politici. Zo sloegen we ons door zulke brieven heen.”
Ze vervolgt haar voordracht: „Ter bescherming van de menselijke waardigheid zijn er normen waaraan we in onze rechtsstaat allen gebonden zijn, ongeacht de politieke voorkeur en ongeacht de kleur van het coalitieakkoord.”
Já, jááá!, roept Bussemaker. „‘Menselijke waardigheid’, dat woord gebruikten we cónstant.”
Rouvoet was ook zenuwachtig over de brief. Het liefst had hij hem gedicteerd, maar het was zijn portefeuille nu eenmaal niet. Hij kreeg de brief voor publicatie en las een passage over abortus. Bussemaker merkte op dat vrouwen „baas in eigen buik” blijven. Dat steekt Rouvoet – het gaat in tegen het idee van het menselijk leven dat door God gegeven is. „Je zult begrijpen”, zei Rouvoet tegen Bussemaker, „dat de formulering ‘baas in eigen buik’ voor ons lastig ligt.”
Dat begreep Bussemaker inderdaad. Ze paste de tekst aan.
Rouvoet: „Alles, echt alles, behoeft zorgvuldigheid in zo’n kabinet. Ik vond dat Jet daarin zeer royaal was.”
Bussemaker: „Bij de ChristenUnie hebben ze vaak het gevoel dat ze een achterhoede vormen. Dat ‘wij’ het niet goed vin-
den hoe ‘zij’ denken. Als bewindspersoon in zo’n kabinet moet je heel duidelijk maken dat je de wens van de minderheid respecteert. We vergeten dat weleens in Den Haag, maar een volgend kabinet kan zich dat zeker niet permitteren. Politici van de ChristenUnie voelen zich in die zin snel bedreigd. Ze hebben oprecht de angst dat hun levensvisie niet serieus wordt genomen.”
Embryocrisis
En dan, ondanks alle betrachte voorzichtigheid, gaat het in mei 2008 toch mis. Wat Bussemaker wil veranderen, lijkt voor haar een kleinigheid. Ze wil dat selectie van embryo’s mogelijk wordt voor vrouwen met een ernstige vorm van (genetische) kanker, zoals darm- of borstkanker. Van embryo’s zouden cellen worden afgenomen om ze te onderzoeken op een genetische afwijking. Alleen ‘gezonde’ em- bryo’s zouden worden teruggeplaatst bij vrouwen met een kinderwens.
Voor dat besluit was geen wetswijziging nodig, schreef Bussemaker aan de Tweede Kamer. Het zou slechts gaan om een „nuanceverschil” met het beleid van haar voorganger. Embryo’s konden tenslotte al getest worden op ernstige erfelijke ziekten zoals de ziekte van Huntington, een hersenaandoening. En formeel werd ziekenhuizen al ruimte geboden verder te gaan. Dus als het kabinet geen streep zou trekken, konden ze die ruimte zelf invullen. Bovendien: er was een lange geschiedenis aan voorafgegaan met Kamerdebatten, gesprekken met Kamerleden, een adviescommissie – met een vertegenwoordiger van de ChristenUnie-hoek. Die had unaniem positief geadviseerd.
Bussemaker dacht dat haar handeling zelfs zó onbeduidend was, dat ze van te- André Rouvoet minister (CU) in Balkenende IV voren niet overlegde met Rouvoet. „Ik legde niet bij elke stap verantwoording af aan Rouvoet. Deze brief heb ik hem bewust niet voorgelegd.”
Toch heeft de ChristenUnie een groot probleem met het voorstel: een ziekte als huntington treedt namelijk zéker op bij een drager van het gen, maar dat hoeft niet te gelden voor borst- of darmkanker.
De crisis ontspint zich razendsnel, meteen nadat Bussemaker haar besluit bekendmaakt bij Netwerk. Rouvoet belt direct na de uitzending premier Balkenende. Hij eist dat de brief van tafel gaat. Rouvoet: „Balkenende en [PvdA-vicepremier] Wouter Bos zagen meteen het gevaar.”
De premier grijpt dan ook meteen de telefoon. Bussemaker: „Het was de enige keer dat Balkenende mij persoonlijk heeft gebeld in die jaren.”
Spoedoverleg tussen Balkenende, Bos, Rouvoet en Bussemaker volgt. Daar zijn de stellingen al betrokken. Bussemaker zegt op te stappen, Rouvoet dreigt zelfs de stekker uit het kabinet te trekken. Wouter Bos kalmeert eerst Bussemaker en bedenkt dan een uitweg: de brief zal worden ‘hernomen’ om later, in andere bewoordingen, te worden gepubliceerd. Dagenlang bungelt het kabinet. Dan gaat op vrijdag de ministerraad akkoord. De crisis is bezworen.
Dat het kabinet overleefde, is voor een groot deel te danken aan ambtenaar Paul Huijts. Hij is dan topambtenaar op Volksgezondheid en nauw betrokken bij het medisch-ethische beleid. Rouvoet gebruikt het optreden van Huijts in de crisisweek nog regelmatig in cursussen die hij geeft aan hoge ambtenaren over hoe om te gaan met bewindslieden. „Wat Paul vooral toonde, was sensitiviteit en loyaliteit. Hij stelde zich open voor beide kanten van het verhaal en was daardoor in staat om met teksten en formuleringen te komen die voor ons allemaal goed waren.”
Bussemaker onderschrijft de rol van Huijts. „Paul was degene die zich inleefde in de emoties van de ChristenUnie en door hen werd vertrouwd. Daardoor konden we vaak een goede balans vinden in ons beleid. Zo’n type is onmisbaar.”
Huijts is nu de hoogste ambtenaar op Algemene Zaken, het departement van de premier. Daarom voelt hij zich niet vrij mee te werken aan dit verhaal, laat hij weten. Bussemaker: „Huijts zit nu dicht op de formatie. Het zou ook ontzettend dom zijn als ze hem niet inzetten om weer zo’n verbindende rol te spelen.”
Uitgepraat in het vliegtuig
Terugkijkend kunnen Bussemaker en Rouvoet wel begrijpen dat het misging, al hielden ze nog zoveel rekening met elkaar. Het was, simpelweg, een verschil in wereldbeeld. Bussemaker: „Daar zag je perfect hoe snel het kan ontploffen tussen progressieve en christelijke politici. De minister-president moet zorgen dat het niet ontploft. Rutte zorgt daarvoor, Balkenende deed dat nauwelijks.”
Rouvoet heeft ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers al gewaarschuwd. „Dat het goed gaat op onderwerpen waarover heldere afspraken gemaakt zijn, geloof ik wel. Maar een kabinet komt onderweg ook nieuwe ethische dilemma’s tegen. Dát zijn de gevaarlijke momenten. Dan moet je bereid zijn empathisch te zijn tegenover de andere partijen.”
Rouvoet en Bussemaker spraken hun conflict een paar weken na de embryocrisis uit. In een vliegtuig naar het Zwitserse Bern, waar ze een groepswedstrijd van het Nederlands elftal op het Europees Kampioenschap voetbal bezochten.
Het kabinet-Balkenende IV viel – na vele en hevige ruzies – een paar jaar later alsnog over de militaire missie in Afghanistand. Op medisch-ethisch vlak kwam het niet meer tot botsingen na Bern. Rouvoet: „We hebben daar uitgesproken dat je concessies moet doen, allebei. Zo hebben we dat overleefd.” Oud-minister Ab Klink (Volksgezondheid, CDA) wilde niet meewerken aan dit artikel.