Wajãpi-indianen willen hun bos behouden
Braziliaanse politici willen een enorm reservaat in de Amazone openen voor mijnbouw. Worden de belangen van de 1.300 Wajãpi-indianen in het gebied geofferd voor meer economische groei?
‘A ls de goudzoekers hier vroeger kwamen op ons territorium, weet je wat we dan met ze deden?” vraagt Ajareaty Wajãpi (59) vanaf een boomstronk onder de verkoelende palmbladeren van haar hut. Over haar ontblote borsten hangt een grote kralenketting en haar gezicht is volgens de traditie van de Wajãpi-indianen ingesmeerd met rode verf. „Tjak, tjak, tjak, zo ging het dan.” Met haar hand maakt ze snelle bewegingen alsof ze iemand de keel doorsnijdt. Zo rekenden de Wajãpiindianen, een stam die pas in 1973 echt in contact kwam met de buitenwereld, vroeger af met indringers.
Ajareaty staat op en wijst in de verte naar het oneindige bos dat als een groene lappendeken voor haar ligt. „Dit was ooit allemaal land van de Wajãpi, het behoorde toe aan onze voorouders, maar wij hebben het helaas verloren”, zegt ze. „Nu wil president Temer nog meer land van ons afpakken, maar als hij doet”, ze verheft haar hoge stem en zwaait met haar vuist in de lucht. „Dan ruk ik zijn neus eraf en snij ik zijn oren eraf, tjak tjak.”
Er is onrust bij de 1.300 Wajãpi-indianen die hier in de noordelijke Braziliaanse deelstaat Amapá, in het Amazonegebied wonen. De Wajãpi-stam is een van de nog tweehonderd traditionele indiaanse leefgemeenschappen in Brazilië. Ze leven van de jacht, visserij en het planten van maïs, cassave en vruchten.
Vorige maand kondigde president Michel Temer per decreet af dat hij het RENCA-natuurreservaat in de Amazone wil openstellen voor mijnbouw. Het gaat om een gebied zo groot als Denemarken in de noordelijke deelstaten Amapá en Pará, dichtbij de grens met Frans-Guyana en Suriname. Het werd in 1984, tegen het einde van de militaire dictatuur tot beschermd gebied verklaard, voornamelijk om het te beschermen tegen exploitatie door buitenlandse bedrijven. Hierbinnen werd toen een speciaal gebied afgebakend voor de Wajãpi.
Volgens de regering is openstelling nu nodig omdat mijnbouw in dit gebied de noodlijdende economie een oppepper kan geven. Brazilië zit sinds ruim twee jaar in de zwaarste economische crisis in dertig jaar en dit gebied zit vol met onontgonnen natuurlijke hulpbronnen als koper, ijzer, magnesium en goud. Mijnbouwbedrijven staan te trappelen het gebied binnen te gaan.
Mineralen horen in de grond
„We zien de laatste tijd weer meer illegale mijnwerkers”, zegt Viseni, die net terugkomt van de jacht. Op zijn gezicht zijn zwarte lijnen getekend, ingekleurd met rode verf. Hij loopt door het kamp richting een vuurtje waarboven een pot met visresten pruttelt. „Hierachter troffen we in mei graafmachines aan van een Chinees mijnbedrijf ”, wijst hij. Met de hulp van milieu-organisaties en de overheid van de deelstaat werden de Chinezen uiteindelijk het gebied uitgezet, maar de Wajãpi realiseren zich dat het een kwestie van tijd is voor ze terugkomen. „Zolang hier zo veel goud in de grond ligt, blijven ze komen. Dat is al eeuwenlang zo. Wij vinden goud ook heel belangrijk, maar volgens de indiaanse filosofie moet het juist ín de grond blijven zitten. Mineralen koelen de aarde af, ze voorkomen natuurrampen en brengen de planeet in evenwicht. Ze gaan opwarming tegen en zijn van levensbelang voor ons voortbestaan”, zegt Viseni.
Na zware kritiek van milieu-organisaties en hevige verontwaardiging uit ook de internationale gemeenschap, schaafde Temer zijn omstreden decreet uiteindelijk bij in het voordeel van de indianen en de Amazone. Maar zijn plan werd vervol-
Jair Bolsonaro, Presidentskandidaat
gens geblokkeerd en van tafel geveegd door een federale rechter in Brasília. Niet de regering maar het congres moet beslissen over het al dan niet openstellen van dit beschermd natuurgebied, was het oordeel.
Aantal moorden neemt toe
Hiermee is de dreiging volgens milieuorganisaties absoluut niet minder geworden. „Er waait al een tijdje een wind binnen de Braziliaanse politiek die vooral de belangen van de invloedrijke landbouwlobby en de machtige grootgrondbezitters vooropstelt”, zegt Christian Poirier, van Amazone Watch.
„Als ik aan de macht kom, dan is het afgelopen met de rechten voor de indianen, ze krijgen geen centimeter land meer”, beloofde het rechtse congreslid Jair Bolsonaro onlangs in het parlement. Bolsonaro is een van de presidentskandidaten van de verkiezingen volgend jaar in Brazilië en staat zeer hoog in de peilingen.
Gewelddadige conflicten over grond tussen indiaanse gemeenschappen en grootgrondbezitters spelen al sinds de koloniale tijd in Brazilië, maar lopen recentelijk weer zeer hoog op in verschillende deelstaten. Volgens de Pastorale Landcommissie (CPT) zijn tussen januari en juli al zestig mensen vermoord bij landconflicten, onder hen voornamelijk indianen en milieu-activisten. Sinds 2008 is het aantal moorden op inheemsen niet zo hoog geweest als nu, aldus de CPT.
In Pedra Branca do Amapari, een slaperig stadje twee uur rijden van het RENCAgebied, houden de mijnbouwplannen van de regering-Temer de gemoederen ook bezig. Jawaruwá Wajãpi, een van de negen wethouders, sluit in alle vroegte het hek van zijn stenen huurwoning en stapt in de auto. Acht maanden geleden werd hij tijdens lokale verkiezingen namens de Partij voor Duurzaamheid gekozen tot de eerste inheemse wethouder in het stadje ooit.
Bij de plaatselijke bakker krijgt hij door- lopend schouderklopjes. Hij is veel in de media geweest. Een oproep van hem op Facebook, waarin hij met een traditionele Wajãpi-bloemenkrans op zijn hoofd, de president smeekte om de indianen en de Amazone met rust te laten, is zo’n duizend keer gedeeld. Dit is het moment om zijn zaak onder de aandacht te brengen, beseft Jawaruwá. De indianen zijn nu strijdlustiger dan voorheen. Volgens Jawaruwá is dat omdat veel groeperingen zeer bedreigd worden. „Mijnbouw is funest voor ons, want het veroorzaakt vervuiling van rivieren, vissen gaan dood. En het trekt allerlei mensen aan en wij kunnen dan niet meer in rust leven”, zegt hij.
Een vrouw in de bakkerij geeft hem een omhelzing. „Jullie indianen zijn de beschermers van de natuur.”
Het regenwoud is van slag
Op de markt van Pedra Branca waar de plaatselijke middenstand het hoofd boven water probeert te houden, klinken ook andere geluiden. „Kijk, zowel hier maar ook in Macapá, de hoofdstad van deze deelstaat, is er hoge werkloosheid”, zegt marktkoopman Ewaldo dos Santos. „Veel mijnbouwbedrijven willen hier aan de slag. Dat biedt enorme werkgelegenheid en kansen voor onze jeugd. Het gebied is zo groot, moeten we dan echt alles bewaren voor een groepje indianen, terwijl er veel meer mensen van diezelfde grond kunnen leven?” vraagt Dos Santos.
Als Jawaruwá het reservaat binnenrijdt, komen uit het bos Wajãpi aan lopen. Mannen, vrouwen, kinderen met gitzwart en steil, lang haar. Ze dragen hun traditionele vuurrode lendendoek, ongeveer tot kniehoogte, de vrouwen met ontblote borsten, mannen met bloot bovenlijf. Het leven in de natuur wordt steeds ingewikkelder voor hen, want mede door de ontbossing van de Amazone, afgelopen jaar gestegen met 30 procent, is de klimaatverandering hier goed merkbaar. „Het weer is compleet van slag. Als het zomer is, dan regent het,
Als ik aan de macht kom, is het afgelopen met rechten voor indianen
als er regen moet zijn, is er droogte. Veel gewassen, cassave bijvoorbeeld, hebben we nauwelijks kunnen planten en oogsten dit jaar”, zegt Ajareaty terwijl ze omringd door kleinkinderen richting de rivier loopt. Het is de levensader voor de Wajãpi, ze drinken eruit en baden erin. Komt hier mijnbouw, dan zal schoon water verleden tijd zijn en worden ze ziek, is hun angst.
Volgens Christian Poirier van Amazone Watch is het een cruciaal moment. „Het behoud van dit grootste regenwoud ter wereld, is voor ons allemaal van levensbelang omdat het een groot deel van onze schone lucht en biodiversiteit garandeert. De vernietiging van de Amazone is uiteindelijk pure zelfmoord.”
Organisaties afgeknepen
Maar de regering-Temer is al volop bezig met een repressief beleid tegen de natuur en tegen de nog 300.000 indianen in Brazilië. De landelijke milieu-organisatie Ibama krijgt minder overheidssteun en er is het gevaar dat door aanpassingen in de wetgeving de verschillende indiaanse gemeenschappen nog meer van hun gronden verliezen ten koste van de landbouw. De uitholling van Funai, de overheidsorganisatie voor inheemsen, lijkt ook al beklonken: 5 van haar 19 posten zijn gesloten.
Toch zijn er ook positieve veranderingen. Het onderzoek naar de recente moordpartij op een groep indianen (zie kader) is volop bezig en er zijn al twee ga
rimpeiros gearresteerd. Voor Brazilië, waar de oorspronkelijke bewoners het meest bedreigd worden, is zo’n vervolging al een hele stap. Wethouder Jawaruwá van de Wajãpi is ervan overtuigd dat hoe dan ook de indianen het redden. „We houden ons niet meer alleen verborgen in het bos. We zijn nu op sociale media, we zijn op internet en kunnen de wereld bereiken en wakker schudden. We hebben al eeuwen overleefd en zullen dat nu ook weer doen.”