Veel moderne conflicten worden gekenmerkt door onvoorziene effecten. Het is de Eerste Wereldoorlog vreest
ls kind van een land dat tussen 1914 en 1918 ongeschonden bleef, mocht ik dit weekend iets zeggen bij de herdenking van de Slag bij Passendale in Zuidwest-België. Aldus ontdekte ik dat dit conflict eigenlijk veel relevanter is voor onze tijd dan de eindeloos aangehaalde en verfilmde Tweede Wereldoorlog.
Waar Hollywood en de filmindustrie dol zijn op de Tweede Wereldoorlog, laten ze de Eerste goeddeels liggen. Dit is te begrijpen, want wat is er mooier voor visuele verhalenvertellers dan een echte slechterik? Zo kan de kijker zich volledig identificeren. Met zulke felle en simpele emoties verkoop je films.
De totale vernietiging van de nazi’s was gerechtvaardigd en daarom is Saving Private Ryan over de geallieerde landing op D-Day ondanks alles een opwekkende film. Het goede overwint. Zelfs de gratuite misantropie van Quentin Tarantino is te pruimen wanneer hij in Inglourious Basterds een groep Amerikaans-Joodse soldaten zich te buiten laat gaan aan wraakexercities tegen de nazi’s.
Maar verplaats nu Saving Private Ryan naar de greppels van Verdun of de Somme. Vijftigduizend Britse jongens en mannen verdronken hier in de modder. Dan had je de ruim vierhonderdduizend soldaten die op een andere manier werden gedood of gewond. Tel daarbij op de miljoenen getraumatiseerden, onder wie Adolf Hitler.
En waartoe? Er zijn geen simpele slechteriken in de Eerste Wereldoorlog en geen happy end. Niemand wilde een conflict op deze schaal. Niet voor niets heet het standaardwerk over de politiek in de aanloop ernaar Slaapwandelaars . De toenmalige Britse premier Asquith wist zeker dat zijn land erbuiten zou blijven. Bijna alle partijen wisten zeker dat ze gingen winnen, en snel ook. „Weer thuis voordat de bladeren vallen.”
Dat liep even anders en zo bevat de Eerste Wereldoorlog veel zinvollere lessen voor de wereld anno nu dan de Tweede. Want veel conflicten en politieke processen in onze tijd worden gekenmerkt door onzekerheid, dubbelzinnigheid en onvoorziene neveneffecten. Zie de missie in Afghanistan of het conflict in Oekraïne. Neem het gekmakend onvolkomen nucleair akkoord met Iran. Zie de eurocrisis in Griekenland of de politieke en binnenkort economische verlamming waarin het Verenigd Koninkrijk sinds het referendum zit. Niemand zag dit aankomen en nie- mand wilde het – ook de Brexiteers niet, die net zo onvoorbereid het vertrek uit de EU bepleitten als hun landgenoten honderd jaar terug de oorlog verwelkomden.
De Eerste Wereldoorlog stemt tot nederigheid. Zo leerde men uiteindelijk de les dat je jezelf zomaar in een oorlog kunt rommelen. Met die gedachte voerde de Britse premier Chamberlain zijn appeasementpolitiek ten opzichte van Hitler. Toen de dictator onverzadigbaar bleek, moest men alsnog vechten – tegen een inmiddels aanzienlijk sterker Duitsland. Nadien dacht men weer uit de geschiedenis te kunnen leren: het Kwaad moet je juist zo vroeg mogelijk aanpakken. Met dit argument werd in 2003 Irak binnengevallen, met catastrofale gevolgen. De geallieerden hadden zich niet voorbereid omdat ze vertrouwden op de kracht van hun eigen goede bedoelingen. Saddam Hussein was immers de nieuwe Hitler.
W.F. Hermans stelde ooit vast dat de ellende in de wereld niet alleen teruggaat op Moedwil maar ook op het zo veel moeilijker te bestrijden Misverstand. Hermans was dan ook geen filmmaker. Hij was een schrijver. Joris Luyendijk is journalist