Europa moet kiezen: migratie of vrijwillig krimpen. Dat zegt de Oostenrijkse bevolkingsdeskundige Münz.

Roeland Termote e Oostenrijker Rainer Münz is bevolkingsdeskundige, voormalig hoogleraar aan de Berlijnse Humboldt-universiteit en lid van de EPSC, de denktank die Europese Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker van advies voorziet. Hij was een van de eerste pleitbezorgers van een Europees quotasysteem voor de herverdeling van vluchtelingen. Een idee dat in 2015 werd overgenomen door de Commissie, maar ondermijnd werd door het verzet van voornamelijk Oost-Europese lidstaten.

Münz verwacht dat de Europese bevolking door migratie de volgende vijftig jaar niet zal krimpen, „maar dat die ouder zal worden en ongelijker verdeeld, met winnende én verliezende gebieden”. Dat zegt hij op een terras in Wiener Neustadt bij Wenen. Winnaars vinden we nu vooral in Noord-Europa, de grootste verliezers in Midden-, Oost- en Zuid-Europa.

Ondanks het verzet tegen migratie uit andere werelddelen verwacht Münz ook een diverser Europa. Nu komen jaarlijks twee miljoen mensen legaal naar de EU. „Toekomstige migratiestromen zijn de onvoorspelbaarste factor.” Wat we wel weten: „Zonder migratie of verhoging van pensioenleeftijden heeft de EU tussen nu en 2060 een gat op de arbeidsmarkt van zo’n 60 miljoen mensen.” Is migratie dan de enige oplossing? „Het gaat natuurlijk om een politieke keuze. Je kunt de pensioenleeftijd substantieel optrekken, maar dat stuit op veel verzet van werknemers en kiezers. Europa kan ook voor native kiezen: geen migratie. Dan moet je demografisch verval accepteren of investeren in gezinsbeleid, met een onzekere uitkomst. Je kunt ook kiezen voor vrijwillig verval, zoals Japan. Voor Japanners is gezamenlijk krimpen politiek acceptabeler dan immigratie. Een ander scenario is onvrijwillig verval: wanneer je niet aantrekkelijk genoeg bent als migratieland.

„Nog een scenario: selectiever worden door arbeidsmigranten met talent en vaardigheden te selecteren. Nu komen elk jaar zo’n 600.000 tot 700.000 mensen naar Europa in de hoedanigheid van echtgenoten of afhankelijke gezinsleden. Velen integreren niet makkelijk op Europese arbeidsmarkten. Arbeidsmigratie daalde intussen van 500.000 per jaar in 2008 naar 200.000 mensen nu.” Zijn er regeringen die de bevolking op peil hielden zonder migratie? „In Roemenië werd abortus verboden onder Ceausescu. Enkele maanden later zag je een scherpe stijging van het aantal geboorten, daarna daalde het cijfer weer.” Zijn er ook democratische manieren om bevolkingskrimp te bestrijden? „Het naoorlogse Frankrijk en Zweden voerden succesvol beleid. Maar in die landen vond een verandering van mentaliteit en instituties plaats die niet makkelijk te realiseren is, zeker in Midden- en Oost-Europa. Het gaat erom dat moeders gebruik kunnen maken van kinderopvang terwijl ze blijven meedoen op de arbeidsmarkt. Bij voorkeur kunnen ze ook rekenen op hulp van de vader.

„Dat vloekt met de traditionele mentaliteit op sommige plekken in Europa. Zolang de man kostwinner was en de vrouw thuis zat, leverden traditionele gezinsstructuren meer kinderen op. Maar wanneer vrouwen beter opgeleid zijn en zelf hun geld kunnen verdienen, leidt diezelfde traditionele mentaliteit tot een lager geboortecijfer. Gevolg is dat meer vrouwen ongehuwd blijven. Wie wel een stabiele relatie heeft kan niet altijd rekenen op de volle steun van de mannelijke [traditioneel denkende] partner bij de zorg voor het gezin. Dit zorgt ervoor dat meer stellen kinderloos blijven of slechts één kind nemen.” Landen als Hongarije lijken vastbesloten het probleem op te lossen zonder migratie, maar met bijvoorbeeld woontoelages voor gezinnen. Is dat een uitweg? „Het is niet onmogelijk, maar in een krimpende bevolking is huisvesting wellicht niet het grootste probleem. We zullen moeten zien in welke mate dit het aantal geboortes beïnvloedt.” In Midden- en Oost-Europa is de hoop dat veel emigranten zullen terugkeren naar hun thuisland, waar de economie vaak sneller groeit dan in West-Europa. Gebeurt dit? „Dat weten we nog niet. Emigratie stopt wanneer landen een bepaald inkomenspeil bereiken. Maar de emigranten keren niet altijd terug. Hoe reageren regeringen in deze Europese landen bij blijvende krimp? „Bij grote tekorten op een bloeiende arbeidsmarkt, verandert het beleid meestal. Polen wil geen Syriërs hervestigen, het gaf wel 1,4 miljoen werk- en verblijfsvergunningen aan Oekraïners in de laatste vier jaar. Zulke pragmatisme kan bestaan naast meer restrictieve politieke retoriek.” Dit is de vierde en laatste aflevering in het dossier ‘Krimpgebieden. De eerste drie artikelen stonden zaterdag in NRC Weekend. Lees de hele productie op nrc.nl/dossier/krimpgebieden.