Nu komt het aan op premier May
Het ‘moment van de waarheid’ is aangebroken in Brussel. Grote vraag: kan de Britse premier thuis een deal verdedigen?
De belangrijkste vraag deze week is niet of de Britse premier Theresa May in Brussel tot een Brexitakkoord komt, maar of zij kan voorkomen dat de deal vervolgens in Londen wordt verscheurd. Als May dat lukt, is het voorzichtige optimisme van de afgelopen dagen gerechtvaardigd en gloort een ordentelijke Brexit. Wordt het uittredingsakkoord verworpen in het Britse parlement, dan dreigt een politieke crisis waarvan de uitkomst moeilijk is te overzien.
Zondagmiddag ontstond er opeens opwinding. Plotseling reisde Dominic Raab, de Britse Brexitminister, naar Brussel voor overleg met EU-onderhandelaar Michel Barnier. Het leek een belangrijk signaal dat na weken van ambtelijke gesprekken politieke keuzes gemaakt moesten worden. Aan het eind van de middag werden de permanente vertegenwoordigers van de overige EU-lidstaten bijeengeroepen, een teken dat de hoofdsteden wellicht snel in actie moeten komen. Een akkoord leek aanstaande, maar betrokkenen van beide kanten meldden dat er nog geen definitieve overeenstemming was.
Zodra de onderhandelaars een akkoord hebben, moeten de overige 27 EU-regeringsleiders zich erover buigen. Woensdag komen zij in Brussel samen voor een werkdiner. „Het moment van de waarheid”, volgens Europees raadspresident Donald Tusk.
Premier May is uitgenodigd om de 27 toe te spreken. Het is vooralsnog onduidelijk of ze komt. Donderdag schuift de Britse premier in ieder geval aan en moet een principeafspraak op hoofdlijnen rond zijn.
Twistpunt blijft Ierse grens
De gesprekken gaan over het uittredingsakkoord dat regelt hoe de Britten de EU verlaten. Het belangrijkste resterende twistpunt is de 499-kilometer lange grens tussen Ierland en het Britse Noord-Ierland. Britse media melden dat May in wil stemmen met een compromis. Samengevat: NoordIerland volgt als enige deel van het Verenigd Koninkrijk de meeste regels van de Europese interne markt. Het VK als geheel blijft de komende jaren onderdeel van de Europese douane-unie.
De grens op het Ierse eiland blijft daarmee onzichtbaar. Wel moet de handel van goederen tussen Noord- Ierland en de rest van het VK uitgebreider gecontroleerd worden dan nu. Maar die controles zijn minder ingrijpend dan een douanegrens in de Ierse Zee.
Het is begrijpelijk waarom May dit plan zou steunen: het is pragmatisch. Toch slijpen haar tegenstanders de messen. David Davis, die in juli boos opstapte als minister voor Brexitzaken, riep zondag bewindspersonen op in verzet te komen tegen het, in zijn ogen, onzalige plan. Brexiteers vinden dat lidmaatschap van de douane-unie een lachertje maakt van de Brexit omdat de Britten in dat geval niet op eigen houtje handelsverdragen met bijvoorbeeld de VS kunnen aangaan.
Arlene Foster, leider van de NoordIerse Democratic Unionist Party, vreest dat Noord-Ierland op afstand van de rest van het Verenigd Konink- rijk wordt geplaatst. Ze is als gedoogpartner van May’s minderheidsregering machtig en dreigt een compromis te blokkeren en zelfs de regering te laten vallen door over twee weken de begroting weg te stemmen.
De premier predikt kalmte: een regeringscrisis zorgt er alleen maar voor dat verkiezingen dichterbij komen. De manier voor May om een revolte te bezweren, is een handelsakkoord met de EU dat ook grenszaken regelt. Dan gelden in het hele VK dezelfde regels en is een specifieke regeling voor Noord-Ierland overbodig. Dat zou Brexiteers moeten geruststellen. Maar de EU wil dat May eerst een Noord-Iers compromis sluit, alvorens zij toezeggen in november een extra top te organiseren over toekomstige handel.
U zult zich moeten voorbereiden op onzekerheid, zegt Jos Hupperetz over de Brexit. De Nederlander is lid van het Brexit- onderhandelingsteam namens de EU. Op 20 maart van dit jaar, waarschuwt hij bij de Erasmus School of Management in Rotterdam ondernemers: hoe goed de onderhandelingen ook gaan, ‘ no deal’ kan altijd het eindresultaat zijn. Het filmpje staat nog steeds online.
Hupperetz pakte er een dia bij die zijn baas, EU-hoofdonderhandelaar Michel Barnier, ook aan Europese regeringsleiders heeft laten zien. Het is de roemruchte ‘trap van Barnier’. Die laat zien hoe ver het Verenigd Koninkrijk eigenlijk van de EU af wil komen te staan. Zelfs Turkije en Oekraïne accepteren meer Europese spelregels dan de Britten. De Britten staan op de allerlaagste trede van de trap, net boven ‘no deal’. Zij willen géén erkenning van het Europees Hof van Justitie, géén vrij verkeer van personen, want géén beperking van mogelijkheden handelsakkoorden in de wereld te sluiten.
Dat maakt de Brexitonderhandelingen, die zich intussen ruim anderhalf jaar voortslepen, zo lastig. Deze week willen de regeringsleiders beslissen of er „voldoende vooruitgang” is om volgende maand een top te beleggen om een definitief akkoord te sluiten. Om dat te halen, moet in elk geval de scheidingsakte deze week rond zijn. Daarnaast is er overeenstemming nodig over de grens tussen Noord-Ierland en Ierland en over een politieke verklaring over de toekomstige relatie tussen EU en VK.
Eindsprint
De laatste dagen waren de onderhandelingsteams bezig aan een ware eindsprint. Vorige week zei Barnier dat nog maar over 80 tot 85 procent overeenstemming was. Zondagavond leek een afgerond akkoord alsnog haalbaar.
Alles hangt met alles samen. Hupperetz doet in de onderhandelingen de douane-unie. Dat leek in maart al afgekaart: VK en EU waren het eens hoe de Britten de douane-unie kunnen verlaten. Nu, ruim een half jaar later, lag een – tijdelijke – douane-unie opnieuw op tafel. Ze is namelijk nauw verbonden met scenario’s om het moeilijkste onderhandelingspunt op te lossen: de grens rond Noord-Ierland.
Niemand van buiten de teams is welkom op de vijfde verdieping van het Berlaymont-gebouw van de Europese Commissie in Brussel, thuisbasis van het EU-team. Hier vinden alle onderhandelingen plaats – de Britten spelen een uitwedstrijd.
De hoofdonderhandelaars zijn niet zelf overal bij. Barnier kan nog op elk moment binnen wippen: hij heeft zijn kantoor op dezelfde gang, vlakbij. De Britse staatssecretaris Dominic Raab, Barniers tegenhanger, heeft die luxe niet. Hij komt soms weken niet in Brussel.
Aan Britse zijde is de leiding de facto in handen van Ollie Robbins, de belangrijkste adviseur van Theresa May. Tegenover hem wordt het Europese team aangevoerd door Sabine Weyand. Deze Duitse Commissie-ambtenaar met veel ervaring op het gebied van handel, is de motor van het Europese team. Ze geldt als een detailvreter die op elk gebied tot ver achter de komma door wil praten.
Naast Sabine Weyand speelt de Française Stéphanie Riso een sleutelrol. Vóór Brexit leidde de econome bij de Commissie de voorbereiding van de meerjarenbegroting van de EU. Riso praat regelmatig diplomaten in Brussel bij die de onderhandelingen in een aparte Brexit- werkgroep volgen. Bij de politiek gevoeligste onderwerpen komt ook Weyand langs.
Fransen en Duitsers bezetten zo de prominentste posities in het Europese team, maar ze zijn niet afgevaardigd door hun land. De regeringsleiders hebben het mandaat bij de Europese Commissie gelegd – waardoor er niet steeds onderhandelingen tussen de lidstaten óver de onderhandelingen nodig zijn. Premier May heeft dat probleem wel.
Jos Hupperetz is een van twee Nederlanders met een eigen portefeuille in team-Barnier. De andere, Ward Möhlmann, gaat over financiële diensten.
Intussen zijn meer dan zestig specialisten aan EU-zijde bezig – veelal met ‘technische’ oplossingen om het VK los te weken uit de Europese regels zonder schade aan de EU. Hun rol is niet te onderschatten, zegt een Brusselse betrokkene: „Alle vooruitgang die we tot nu toe hebben bereikt, werd mogelijk doordat er technische oplossingen in zicht kwamen.”
Het politieke krachtenveld is het domein van Michel Barnier. Hij is de belangrijkste masseur van Britse gevoeligheden. Zo probeert hij al maanden het debat over de grens rond NoordIerland te „dedramatiseren”, vooral door controles zo onzichtbaar mogelijk te houden. Tegenover de regeringsleiders in Salzburg had hij het vorige maand zelfs over „dematerialiseren” van de grens – tot enige hilariteit van aanwezigen over dit staaltje verbaal ‘wegtoveren’.
Barnier heeft nog een rol: zorgen dat de 27 overblijvende lidstaten in de EU hecht blijven. Hij praat regeringsleiders bij, afzonderlijk en tijdens toppen. Vaak was hij ook in nationale parlementen. Ook onderhoudt hij contact met de Europese Raad van Donald Tusk, waar de Belg Didier Seeuws een Brexit-groep leidt.
Vrijwel wekelijks brieft Barnier ook persoonlijk de ‘stuurgroep’ onder leiding van Guy Verhofstadt in het Europees Parlement. Als het even kan, zit hij elke maand een tijdje te werken aan een tafeltje in de ledenbar van het Europees Parlement in Straatsburg – een kwestie van aanspreekbaar zijn. Want het Europees Parlement moet – net als het Britse parlement instemmen met het akkoord dat de onderhandelingsteams van Barnier en de Britten voorleggen aan de regeringsleiders.
Taartje
De boodschappen van EU-leiders aan de Britten worden zoveel mogelijk op elkaar afgestemd en bij elkaar aangekondigd – al gaat dat weleens mis. Zoals toen Tusk na de top in Salzburg op Instagram een foto zette waarop hij May een taartje aanbood met als onderschrift: no cherry picking. Tusk is intussen gewaarschuwd: de Europeanen hebben elkaar voorgehouden dat ze zulke ongelukjes, die de spanning voeden, deze week op de top in Brussel moeten vermijden.
May probeerde de afgelopen maanden Barnier te passeren door met regeringsleiders apart te spreken. Dat dit niet lukte, komt deels doordat Barnier binnen de EU iedereen ‘meeneemt’, luistert naar gevoeligheden en gezag heeft door zijn rustige, duidelijke optreden.
Maar er is ook een simpeler reden dat de EU één blijft: alle EU-lidstaten hebben uiteindelijk hetzelfde belang. Iedereen wil een goede band met het VK (of is daar op zijn minst onverschillig over) maar niemand gunt deze grote ex-lidstaat en belangrijke handelspartner zo dichtbij de EU straks een uitzonderingspositie – met concurrentievoordeel – die de Unie verzwakt.
Die eenheid is lekker werken voor het Europese team: het speelt niet alleen een thuiswedstrijd in Brussel, er is ook daadwerkelijk steun en zelfvertrouwen. Tegelijk weet iedereen: aan het einde beslissen de politici. De onzekerheid over de Brexit blijft tot na de laatste stemming in het laatste parlement.