Uitslag Congo zwaar omstreden
Volgens de waarnemingsmissie van de katholieke kerk is niet Felix Tshisekedi, maar Martin Fayulu de winnaar
Felix Tshisekedi is woensdagnacht uitgeroepen tot winnaar van de verkiezingen in Congo, maar de uitslag is omstreden. De andere oppositiekandidaat Martin Fayulu noemde de uitslag „een electorale staatsgreep”. Hij riep de Congolezen op in opstand te komen tegen de „frauduleuze, gefabriceerde en verzonnen” uitslag. Cruciaal is nu de reactie van de Rooms-Katholieke Kerk. Die had op verkiezingsdag, eind december, 40.000 waarnemers ingezet. Op basis daarvan heeft zij in een vertrouwelijk rapport Fayulu als „overduidelijke winnaar” aangewezen.
De familie van Tshisekedi was decennialang het gezicht van de Congolese oppositie, eerst tegen Mobutu (1965-1997), toen tegen Laurent Kabila (1997-2001) en vervolgens tegen diens zoon Joseph, de zittende president. In die zin betekent de uitslag een historische overwinning van de oppositie. Maar vermoedelijk is de verkeerde oppositieleider tot winnaar uitgeroepen.
Emmanuel Shadary, kroonprins van Kabila, kreeg volgens de kiescommissie 23,8 procent van de stemmen, Fayulu 34,8 en Tshisekedi 38,5 procent. De Franse minister van Buitenlandse Zaken Le Drain zei vanoch- tend dat de uitslag niet overeenkomt met de verwachting. „De katholieke kerk oefende controle uit en kwam met een totaal verschillende uitslag”, aldus de minister. Antonio Guterres, secretaris-generaal van de VN, riep evenals de katholieke kerk in Congo op tot kalmte. In Kisangani gingen aanhangers van Fayulu de straat op. „De overwinning is van ons gestolen”, scandeerde een demonstrant.
Er bestaan sterke aanwijzingen dat het kamp van Tshisekedi de afgelopen dagen in het geheim onderhandelingen voerde met Kabila. Tshisekedi liet zich vanochtend uiterst vriendelijk uit over zijn voormalige rivaal Kabila en noemde hem een „partner in de democratische machtsoverdracht”. De partij van Kabila erkende de uitslag.
Niet alleen de reacties in Congo zelf, ook die uit de regio zijn van invloed op de vraag of Tshisekedi geaccepteerd zal worden als president. De familie van de Zuid-Afrikaanse oudpresident Zuma had zakelijke banden met de groep rond Kabila, maar de huidige president Ramaphosa stelt zich onafhankelijker op. Angola had weinig op met Kabila maar wil bovenal stabiliteit aan zijn grenzen. De Rwandese president Kagame wedde op Shadary, president Museveni van Oeganda nam juist afstand van hem.
Alle ogen zijn nu in de eerste plaats gericht op de kerk. Bij afwezigheid van sterke instituties in de falende staat Congo speelt die een grote politieke en maatschappelijke rol. Onder leiding van de bisschoppen gingen Congole- zen de afgelopen twee jaar de straat op tegen Kabila, omdat hij de verkiezingen steeds uitstelde. Daarbij werden bij kerken nonnen en jongens van het kerkkoor neergeschoten. Fayulu deed mee aan die burgerprotesten en raakte gewond. De kerk heeft door zijn waarnemingsmissie de waarheid over de uitslag in huis. Als zij de uitslag veroordeelt zal dat de positie van Tshisekedi ernstig ondermijnen.
Er zijn sterke aanwijzingen dat Tshisekedi heimelijk onderhandelde met Kabila
Tegen de overdaad aan stemmen voor de oppositie viel niet op te frauderen. Alles wijst erop dat de meeste Congolezen bij de verkiezingen eind vorige maand op oppositiekandidaat Martin Fayulu hebben gestemd. De zittende president Joseph Kabila had het plan om door fraude zijn kroonprins Emmanuel Shadary te laten winnen maar toen dat mislukte werd plan B in werking gezet om de andere, meer plooibare, oppositiekandidaat Felix Tshisekedi te laten winnen.
De bekendmaking van de officiële uitslag werd uitgesteld en achter de schermen werd druk gemarchandeerd. Plots noemden aanhangers van Tshisekedi hun kandidaat „de vermoedelijke winnaar” en zeiden dat er wordt onderhandeld met de groep rond Kabila voor een vreedzame machtsoverdracht. Tshisekedi deed de afgelopen dagen opvallend vriendelijke uitspraken over Kabila en zei dat de president „niets te vrezen heeft als hij aftreedt”.
Katholieke kerk
De katholieke kerk kent de echte uitslag en speelt een opmerkelijke rol in dit gevecht om de macht. De helft van de Congolezen is katholiek en de kerk vervult een grote maatschappelijke en politieke rol. De kerk zette 40.000 waarnemers in bij de verkiezingen. Op basis van hun bevindingen en een parallelle opiniepeiling zei de kerk daags na de stembusgang dat „er een overduidelijke winnaar is”, zonder deze te noemen. Volgens bronnen binnen de kerk, geciteerd door het blad Africa Confidential, kreeg Fayulu meer dan de helft van de stemmen. Tshisekedi zou 20 procent hebben gekregen, ongeveer evenveel als Kabila’s kroonprins, Emmanuel Ramazani Shadary.
Grove manipulatie
Kabila sleutelde vier jaar aan een voor hem veilige machtsoverdracht. Hij traineerde twee jaar lang het houden van verkiezingen, verbood de kandidatuur van zijn twee grote rivalen Jean-Pierre Bemba en Moïse Katumbi en liet leger en politie bij verkiezingsbijeenkomsten schieten op de aanhang van van Fayulu.
Volgens de kerk en leden van Symocel, een andere Congolese waarnemersgroep, vonden er op grote schaal onregelmatigheden plaats op de stembusdag. Ze observeerden hoe in de provincie Noord-Kivu regeringsmilitairen en milities kiezers dwongen hun stem op Shadary uit te brengen. Sommige stemlokalen in oppositiegebied gingen beperkt of helemaal niet open en waarnemers mochten niet naar binnen bij het tellen van de stemmen.
Ondanks deze grove manipulatie mislukte het plan van Kabila om Shadary te laten winnen. De impopulaire Shadary was minister van Binnenlandse Zaken en belandde eerder op een Europese sanctielijst omdat hij de politie opdracht had gegeven om demonstraties tegen de regering neer te slaan.
Volgens Africa Confidential liep het mis met Shadary omdat er onvoldoende smeergeld werd uitgetrokken voor verkiezingsfunctionarissen. Fayulu kwam pas naar voren als een sterke kandidaat toen in november de hele oppositie, inclusief Tshisekedi, zich achter hem schaarde. Daags erna verloochende Tshisekedi die overeenkomst. Veel Congolezen verdenken hem er nu van dit te hebben gedaan in samenspraak met Kabila. Fayulu bouwde de afgelopen twee jaar een goede naam op bij het electoraat door deelname aan demonstraties tegen het uitstel van de verkiezingen.
Vechten om controle
Toch vreest de kliek rond Kabila niet zozeer Fayulu zelf, als wel zijn twee grote steunpilaren. Dat zijn Katumbi, de populaire ex-gouverneur van de provincie Katanga en eigenaar van topvoetbalclub TP Mazembe, en Bemba, die grote aanhang heeft in de noordelijke provincie Equateur. Beiden komen uit zeer rijke families.
Katumbi werkte tot 2015 samen met Ka- bila, maar besloot een jaar later zelf een gooi te doen naar het presidentschap – een poging die de regering dwarsboomde door hem voor corruptie aan te klagen.
Bemba is Kabila’s oude rivaal. Bij verkiezingen in 2006, vochten zijn strijders tegen het regeringsleger in de straten van Kinshasa. Bemba werd in 2016 door het Strafhof in Den Haag veroordeeld voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in de Centraal Afrikaanse Republiek. Twee jaar later werd hij in hoger beroep vrijgesproken, volgens critici omdat een deel van het bewijsmateriaal ten onrechte door het Hof werd genegeerd.
Kabila moet zijn financiële belangen en die van zijn familieleden veiligstellen voor hij vertrekt
Kleptocratie
Congo is zeer rijk aan grondstoffen en de kringen rond Kabila, Katumbi en Bemba vechten om controle in een kleptocratische staat. Volgens onderzoek van Bloomberg uit 2016 bezitten vijftien van Kabila’s naaste familieleden zeventig grote bedrijven met aandelen in mijnbouw, banken, landbouw en hotels. Zijn dochter Sifa, zijn zus Cecylia, zijn halfzus Jaynet en zijn broer Zoé beheren die belangen.
Volgens Amerikaanse aanklagers is de Israëlische diamanthandelaar Dan Gertler een spin in het web van Kabila’s financiële belangen. Volgens deze aanklagers betaalde Gertler honderd miljoen dollar smeergeld aan Congolese ambtenaren. Het totale imperium van Kabila zou enkele honderden miljoenen dollars waard zijn.