Na 2,5 jaar nog geen stap verder
Dinsdag stemt het Lagerhuis over de Brexit-deal. Veel Britten hebben er schoon genoeg van.
Er zijn kleine daden van verzet. Op het dak van het gemeentehuis van de Londense borough Islington wappert nog steeds de Europese vlag naast de Union Jack. Het aanstaande Britse vertrek uit de EU is geen reden de vlag te strijken. En er is stille steun. Zoals de gepensioneerde IT’er in Rhyd-uchaf, een gehucht in Wales, die iedere dag zijn pro-BrexitT-shirt aantrekt. Wat in juni 2016 een wit campagnehemd was, is nu een vaal aandenken aan een tijd dat Brexiteers een glorieuze toekomst beloofden en geloofd werden.
De glans is er af, na 2,5 jaar ruziën, debatteren, politieke crises, verkiezingen en nederlagen in Brussel. Iedere krant die een Brit openslaat, ieder nieuwsbulletin dat hij aanzet, iedere nieuwssite dat zij opent gaat over de Brexit, waar het Lagerhuis dins- dagavond over stemt. Natuurlijk zijn er veel Britten die bezorgd, boos en teleurgesteld zijn, maar er zijn er nog meer die het B-woord niet meer kunnen horen of zien. De Brexit is als een groot Brits familiegeheim. Dat wil je verzwijgen. Soms zie je de weerzin als je het onderwerp ter sprake brengt. Een topambtenaar trekt een zuur gezicht als hem gevraagd wordt of hij Middle England van Jonathan Coe gelezen heeft. De roman vertelt het verhaal van de sluipende polarisering van de Engelse maatschappij in de jaren voor het referendum.
Het boek gaat over argwaan tegen buitenlanders, valse nostalgie naar een tijd dat de Engelse industriesteden levendig waren en een land dat zoekt naar een reden om trots op zichzelf te zijn. „Je denkt toch niet dat ik dat voor mijn plezier ga lezen”, zegt de ambtenaar.
Het zijn lelijke jaren geweest, in de politiek en in de maatschappij. Vorige week werd John Bercow, de voorzitter van het Lagerhuis, beticht van partijdigheid. Het bewijs? Zijn vrouw zou op haar auto een bumpersticker hebben met de tekst ‘ bollocks to Brexit ’. „Denkt u werkelijk dat mijn vrouw mijn bezit is”, riposteerde Bercow. Dat is soms het niveau van het Britse parlement.
Demonstraties steeds rauwer
Buiten het Paleis van Westminster gaat het er ook steeds rauwer aan toe. Lange tijd was de sfeer opgewekt bij de demonstranten. Ze liepen met borden met teksten als ‘toeter als u tegen de Brexit bent’. Of ze zwaaiden met Britse vlaggen, een teken dat ze voor uittreden waren.
Nu komen er types met banden met extreem-rechts op de demonstraties af. Het Lagerhuislid Anna Soubry (Conservatieven) werd onlangs uitgemaakt voor fascist. De Londense politie wil nog steeds dat vreedzame demonstranten de kans krijgen hun mening te ventileren aan College Green, zoals het grasveld tegenover het parlement officieus heet. Maar de autoriteiten zijn zich ervan bewust dat het menens is. In een straatje pal achter het grasveld waken dezer dagen agenten, klaar om in te grijpen als de situatie weer uit de hand loopt. Keep calm and carry on is een cliché dat nu definitief de prullenbak in kan.
Het is een bizarre situatie. Wie debatten bezoekt in verloederde steden als Sunderland en hippe Londense wijken als Hackney, constateert dat de angsten, zorgen en verlangens bij grote delen van de Britten, voor en tegen de Brexit, vaak overeenkomen.
Er is woede over het decennium van austerity, de extreme bezuinigingsslag na de financiële crisis. Er is woede over het gebrek aan betaalbare woningen, over de tanende kwaliteit van zorg, over de bezuinigingen op de politie en onderwijs. De misdaad in de grote steden neemt toe. Een op de vijf Britten, 14 miljoen in totaal, leeft in armoede, berekende een VN-rapporteur onlangs. Als de Britten, van elkaar verschillend als ze zijn, al iets collectief verlangen van hun politici, is dat zij die onderwerpen serieus nemen. Maar ja, eerst moet de Brexit geregeld worden.
Ergens deze dinsdagavond zal het eindelijk duidelijk worden: sneuvelt de Brexit-deal van Theresa May? De kans is groot dat het Lagerhuis het akkoord wegstemt dat de premier in november sloot met de Europese Unie. Minder dan drie maanden voor de Brexit is dan de chaos compleet. Hoe had het ook gekund? Vijf momenten waarop Theresa May anders had kunnen handelen om de crisis van nu te vermijden.
5 OKTOBER 2016 Premier May spreekt partijcongres toe
Maandenlang weigerde de premier in te gaan op het uittreden uit de EU. Brexit means Brexit, herhaalde ze. Tot ze het podium van de grote hal van het International Convention Centre in Birmingham betrad. „Het referendum was niet alleen een stem om uit de EU te treden. Het ging om iets groters – iets wat de EU beli- chaamt”, zei ze. „Het ging om een gevoel – diep, oprecht en vaak gerechtvaardigd – bij veel mensen dat de wereld alleen werkt voor een paar bevoorrechten.”
De Brexit moest ervoor zorgen dat het Verenigd Koninkrijk een hechte gemeenschap werd, waar iedereen, arm en rijk, zich gewaardeerd voelde. „Als jij gelooft dat je een wereldburger bent, dan ben je nergens een burger. Dan weet je niet wat burgerschap betekent”, zei May.
Samen met haar adviseurs duidde May wat het Brexit-referendum betekende en dus hoe de Brexit eruit moest zien: een einde aan vrij verkeer van personen en de rechtsmacht van het Europees Hof van Justitie. Impliciet betekende dat uit de Europese interne markt en de douaneunie. Zonder een brede coalitie binnen haar eigen partij of de Britse politiek te smeden zette May de koers uit: op naar een harde Brexit.
Die werkwijze zette kwaad bloed. Delen van haar partij voelden zich wél wereldburgers. In plaats van zich achter een minderheidsstandpunt in haar eigen partij te scharen, had May het brede midden kunnen opzoeken. Ze had de verse schok van de referendumuitslag kunnen gebruiken om een blok te smeden van centristische Tories. Dat deed ze niet. De par- tijtwist groeide uit tot een loopgravenoorlog en Tories-leider Theresa May zwalkte omdat ze beide kampen te vriend wilde houden.
29 MAART 2017 Ambassadeur Tim Barrow levert bij raadspresident Donald Tusk de Britse vertrekbrief af
De honderdzestig meter die Tim Barrow bijna twee jaar geleden aflegde in zijn dienst-Jaguar, van de permanente vertegenwoordiging in Brussel naar de Europese Raad, werd door de Britse pers live gevolgd. Barrow had dé brief bij zich. Daarin schreef May dat het Verenigd Koninkrijk uit de EU wilde treden, dat de exitprocedure van artikel 50 van het EUverdrag in werking werd gesteld. Op dat moment begon de klok te lopen: twee jaar hadden de Britten om met de EU een Brexit-deal te regelen. 29 maart 2019 is inmiddels vastgelegd in de Britse wet: op die datum zal de EU verlaten worden.
May had meer tijd kunnen nemen om tot een plan te komen voordat de EU de stopwatch indrukte. De Britse ambtenarij was nog druk met het in kaart brengen van de economische gevolgen toen de onderhandelingen begonnen. Er was geen strategie voorhanden op het moment dat May de exitbrief schreef. De afgelopen twee jaar voerde zij als gevolg onderhandelingen op twee fronten: in Brussel verdedigde ze de Britse belangen, terwijl ze in Londen moest uitvogelen wat überhaupt die Britse belangen waren.
Als het Lagerhuis zich achter een gezamenlijke aanpak had geschaard, was het nu voor diezelfde politici moeilijker geweest een deal naar de prullenbak te verwijzen. In plaats van het parlement te betrekken, probeerde ze inspraak te mijden. Dat deed ze zo heftig, dat de regering tevergeefs tot aan het hooggerechtshof een zaak tegenwerkte die eiste dat het parlement zeggenschap kreeg over de Brexit.
8 JUNI 2017 May verspeelt haar meerderheid bij vervroegde verkiezingen
Op een wandelvakantie in de heuvels van het Welshe Snowdonia, tijdens het voorjaarsreces van 2017, besloot May vervroegde verkiezingen uit te schrijven. De Tories lagen mijlenver voor in de peilin-
Zonder een brede coalitie binnen haar eigen partij of de Britse politiek, zette May koers naar een harde Brexit
gen. Een groot deel van Labour wilde zelf niet eens dat leider Jeremy Corbyn premier werd. Labour zou verpulverd worden. May kon zo’n dreun uitdelen dat de Tories de komende tien jaar verzekerd waren van de macht. Geen verkiezingen houden zou May op kritiek komen te staan dat ze het niet aandurfde een eigen democratisch mandaat te behalen.
Het liep anders. De Tories voerden een campagne die de plank mis sloeg. Ze wilden aan sociale zekerheid en pensioenen morrelen. May werd door haar adviseurs bijna compleet weggehouden van gewone kiezers. Er was niks spontaans aan. Tegelijkertijd greep beroepsactivist Corbyn zijn kans: zijn optredens leken op rockconcerten.
De Tories wonnen de verkiezingen, maar verspeelden hun meerderheid. Onmiddellijk koos May voor een gedoogconstructie met de Noord-Ierse unionisten om aan de macht te blijven. Als gevolg daarvan werd het voor May vele malen moeilijker om tot een oplossing te komen voor de Ierse grenskwestie. De unionisten konden ieder voorstel torpederen door te dreigen May te laten vallen.
Met een minder defensieve strategie had May de verkiezingen kunnen winnen. Ook had ze na de vernederende uit- slag kunnen proberen om met Labour samen te werken, in plaats van met de fundamentalistische Noord-Ierse unionisten. Een Brexit-plan dat op brede steun van de Britse kiezers kon rekenen, had in Brussel meer indruk gemaakt. Eenvoudig was dat echter niet. Corbyn en May zien in elkaar vooral nuttige vijanden, die als angstbeeld dienen om hun eigen verdeelde partijen te verenigen.
20 JUNI 2017 Toenmalig Brexit-minister David Davis geeft in Brussel toe: eerst scheiden, dan pas over de toekomst praten
Begin 2017 stond sequencing ofwel de volgorde van de onderhandelingen centraal. De Britten wilden dat er in Brussel tegelijkertijd werd onderhandeld over de scheiding (financiële eindafrekening, burgerrechten, Ierse grenskwestie) en de toekomstige samenwerking op gebied van handel en veiligheid.
May en haar toenmalige Brexit-minister David Davis dachten dat parallelle onderhandelingen de beste kans op een deal boden die gesteund kon worden door het Lagerhuis. Het zuur en de miljarden van de scheiding werden dan tegelijk geslikt met het zoet van een handelsdeal. Bovendien kon zo onzekerheid over de grens op het Ierse eiland vermeden worden. Er zou dan geen noodoplossing ( backstop) nodig zijn – nu bron van woede bij Tories – want de kwestie had geregeld kunnen worden in een permanent handelsakkoord.
De Commissie weigerde mee te werken: de procedure was de procedure. Eerst voldoende voortgang maken met de scheiding en als beloning praten over de toekomst. Davis en May gingen hiermee akkoord. Ze moesten haast maken want de tijd drong. Sindsdien vreesden Brexiteers echter dat May thuis zou komen met een ‘blinde Brexit’. Het Lagerhuis zou gevraagd worden te stemmen over uittreding zonder zekerheden over een handelsdeal in de toekomst.
6 JULI 2018 May presenteert haar Chequers-plan maar verzuimt hardliners aan te pakken
Tijdens een bloedhete week in juli wilde May een einde maken aan het geruzie in haar kabinet. Ze ontbood haar bewinds- personen op het aircoloze buitenhuis Chequers en hield een presentatie. Na de Brexit moest het Verenigd Koninkrijk economisch nauw verweven blijven met de EU, betoogde ze. Dat betekent het nabootsen van een douane-unie voor de handel in goederen en landbouwproducten.
Het plan was viel slecht bij de Brexiteers. Ministers David Davis en Boris Johnson stapten op. May probeerde rebellen binnenboord te houden met de benoeming van Dominic Raab als minister van Brexit-zaken. Uiteindelijk bleek dat tevergeefs, want in november stapte ook Raab op toen May haar deal met Brussel sloot. Een paar weken laten probeerden de hardliners binnen de Tories May weg te stemmen als partijleider.
Wat als May in juli had doorgezet? Ze had Chequers als moment kunnen aangrijpen om de ruzie te beslechten: mijn plan of ik vertrek. In december bleek dat de groep hardliners binnen haar fractie niet groot genoeg was om May aan de kant te schuiven. Sindsdien is hun rol uitgespeeld. Als May al in juli de hardliners stil had gekregen, had ze nu op meer steun kunnen rekenen. Ze had in rustiger vaarwater een deal in Brussel kunnen smeden om die aan het Lagerhuis voor te leggen, zonder de huidige crisissfeer.