Reality-tv zocht altijd al de grens op
Sinds Big Brother sturen realityshows al aan op seks en tranen. Maar de tijdgeest veranderde.
‘Reality is niet real.” „De kandidaten worden uitvoerig gescreend op hun zwakke plekken.” „Over mensen die zich te netjes gedragen, die geen fout maken, werd gezegd: laat ze maar drinken.”
„In de staf wordt ook extreem veel gedronken. Zonder alcohol houd je het niet vol.”
„Wie spannende tv wil maken, moet manipulatief te werk gaan.”
Dit zei televisiemaker Barbara Kuipers in 2011 in NRC. Zij had er net zeven jaar op zitten bij realityprogramma’s als Temptation Island, Dames in de Dop en Peking Express. De ervaringen verwerkte ze in haar romandebuut Niet te Filmen. In interviews legde Kuipers steeds weer uit onder welke omstandigheden zij zulke programma’s met haar collega’s had gemaakt.
Acht jaar later besluit RTL om voorlopig geen reality in het ‘guilty pleasure’-genre uit te zenden. Daaronder vallen De Villa, Temptation Island en het voor januari geplande Free Love Paradise. Hiermee liep RTL woensdag vooruit op aangekondigde onthullingen van Tim Hofman, een dag later, in zijn programma #BOOS.
Kijkers van De Villa konden zien dat een vrouw werd aangerand in bed. Uit de gesprekken met deelnemers die daarop volgden, bleek dat de makers van dat programma kandidaten tot grensoverschrijdend gedrag hadden aangezet. Programmadirecteur Peter van der Vorst van RTL zei in RTL Boulevard dat betrokkenen zich „kapot moeten schamen”. Medewerkers zijn op non-actief gesteld, er komt een onderzoek. „Er is alcohol in het spel geweest en er zijn opdrachten gegeven [door de makers] waarvan de kandidaten zelf zeiden: gaat dit niet te ver?”
Van der Vorst wijst naar producent Blue Circle: „Feit is dat zij grote missers hebben gemaakt, en dan druk ik het zwak uit. Missers waarvan betrokkenen grote schade ondervinden. Waar wij als RTL door beschadigd raken.” De Rtl-directeur is over de bevindingen „diep geschokt”.
De vraag is nu: is RTL werkelijk verrast? Alcohol, verleiding en grensoverschrijdend gedrag liggen bij deze programma’s immers besloten in het concept. Neem De Villa, waarin acht vrijgezellen een week in een Spaans huis verblijven. Wie door de archieven graaft, ziet genoeg.
Helikopteren
Al in 2011 zwiept een deelnemer zijn geslachtsdeel vlak langs het gezicht van een vrouw die in bed ligt. Zij trapt en slaat hem de slaapkamer uit. Als een andere kandidaat de volgende ochtend verhaal komt halen – „Je gaat een vrouw niet met je piemel in haar gezicht slaan” – antwoordt de jongen dat hij alleen maar „een beetje helikopterde” met zijn geslacht. Een opname waarvoor RTL geen enkele gêne heeft. Sterker, de zender gebruikte de gewraakte fragmenten als reclame. De promo’s voor de aflevering staan nog altijd online.
Voor kijkers is het glashelder dat drank tijdens de opnames dagelijks voorhanden is. In Temptation Island, een programma waarin koppels gescheiden van elkaar twee weken lang feesten in gezelschap van een groep ‘verleiders’, worden drankspellen door de makers georganiseerd.
Oud-deelnemers van dit programma vertellen aan NRC dat de crew – een overweldigend grote en in hoog tempo wisselende ploeg – aan het eind van de middag met een dienblad vol shotjes de villa binnenkwam. Dat ook makers dan met de deelnemers meedronken. En dat zij na een avond feesten door weer een verse tvploeg uit hun bed werden getrommeld. Meedoen ervaren zij als een fysieke en psychische uitputtingsslag. Hun verhaal doen over onverwachte ervaringen achter de schermen, dat durven zij meestal niet. In het contract staat op praten met de pers een forse boete („ter hoogte van een leuke auto”).
In de media zijn ook verschillende verhalen verschenen over misstanden en het welzijn van deelnemers aan reality. Uit onderzoek van NRC bleek drie jaar geleden al dat kandidaten in Rtl-programma’s als Geef mij nu je Angst na afloop met grote problemen achterbleven. Kandidaten, met in dit geval ernstige en langdurige dwangstoornissen, voelden zich misleid en onder druk gezet. Zij ondergingen riskante hulptrajecten, waarbij onbevoegde hulpverleners betrokken waren. Zij tekenden eveneens zware (zwijg)contracten. Ook mochten zij, net als deelnemers van het ‘guilty pleasure’-genre, het programma niet zien voor uitzending. Dat
blijkt problematisch als je ziek bent, kwetsbaar, of zoals in De Villa, in aangeschoten toestand wordt aangerand.
Ook toen, in 2016, begon RTL een onderzoek. Hoewel de zender daarna concludeerde dat „veruit de meeste deelnemers” na afloop tevreden waren, werden ook maatregelen beloofd. Voor iedere kandidaat zou nazorg komen (wat bij Temptation Island inderdaad het geval is) en deelnemers, zo was het voornemen, moesten nog beter worden geïnformeerd over het programma en de bijbehorende risico’s.
Reality vormt een giftig mengsel van echt en nep
Terwijl RTL dit voorjaar nieuwe kandidaten wierf voor de eerste Nederlandse editie van datingprogramma Love Island, werd de Britse variant juist van de televisie gehaald. In een jaar tijd pleegden twee oud-deelnemers zelfmoord. En toen een derde – na zijn optreden in The Jeremy Kyle Show – een eind aan zijn leven maakte, begon een parlementaire commissie een omvangrijk reality-onderzoek. Waar programmaredacties in Nederland onafhankelijk zijn, heeft de Britse toezichthouder Ofcom expliciet tot taak mensen ‘te beschermen tegen oneerlijke behandeling’ in televisieprogramma’s.
Bewusteloze vrouw
Tegen een deelnemer van de Spaanse Big Brother loopt momenteel een verkrachtingszaak omdat hij in 2017 seks had met een door drank bewusteloos geraakte vrouw. De regie toonde de nachtbeelden de volgende dag aan de vrouw, die in huilen uitbarstte. Soortgelijke incidenten gebeurden in de Big Brother-huizen van Zuid-afrika, Brazilië en Australië. De regie, die meekeek, greep niet in en zond de beelden vaak uit.
Dat reality grote risico’s met zich meebrengt, kan de omroep kortom nauwelijks zijn ontgaan. Rtl-directeur Van der Vorst presenteerde in het verleden zelf onder meer Mijn Leven in Puin, waarin mensen met ernstige verzamelwoede zouden worden geholpen. Hoogleraar en psychiater Damiaan Denys zei in NRC dat oud-deelnemers zich na afloop bij de psychiatrische afdeling van het AMC meldden.
Kunstmatig
Reality-tv is in de jaren negentig ontstaan als soap met echte mensen; melodrama dat authentiek aanvoelt. Maar het echte leven is doorgaans saai, en voor een soap heb je drama nodig: overspel, seks, drank, ruzie, tranen. Dus daar sturen de makers op aan. Het grote verschil met een echte soap is dat daarin de acteurs een rol spelen. Na de opnames schminken ze zich af en gaan als zichzelf naar huis. De acteurs in reality-tv spelen zichzelf, en zitten wekenlang in het decor, waardoor ze dat toch als echt gaan beschouwen.
Het begon in 1999 met Big Brother. In de eerste reeks zaten de deelnemers nog braaf op de bank elkaar te knuffelen. Maar het werd pas een hype toen de eerste seksscène tussen Bart en Sabine was te zien. Hier hadden de kijkers op gewacht. Sindsdien zoeken de realitymakers niet meer naar harmonie, maar naar spektakel.
Reality toont niet het werkelijke leven, het is een zorgvuldig geconstrueerde tv-setting waarin de makers doorlopend ingrijpen. Dat kunstmatige moeten de deelnemers ook voelen. Misschien zet dat ook wel aan tot grensoverschrijdend gedrag, waar ze buiten nooit aan zouden beginnen. De camera legitimeert dat, verwacht het zelfs van ze. Reality vormt zo een giftig mengsel van echt en nep.
Als dit al twintig jaar zo gaat in reality, waarom is het dan nu een probleem? Omdat de tijdgeest is veranderd. Sinds #Metoo durven vrouwen zich over seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag uit te spreken. Wederzijdse instemming is duidelijk een voorwaarde. Natuurlijk weten deelnemers aan wat voor programma ze meedoen, maar verhalen en beelden van aangerande vrouwen kunnen televisiemakers nu niet meer zomaar terzijde schuiven.