Alliantie was al vaker bijna dood
President Macron verklaarde de jubilerende NAVO hersendood. De alliantie zoekt naar een doel. Opnieuw.
Als de secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg, de Amerikaanse president Donald Trump duidelijk wil maken dat het bondgenootschap ook voor de VS van belang is, verwijst hij graag naar 9/11. Na de aanslagen was de NAVO solidair met de VS. Het befaamde artikel 5 – een aanval op één is een aanval op allen – werd aangeroepen en de NAVO trok naar Afghanistan. Bij de ingang van het hoofdkwartier in Brussel staan verwrongen balken uit het vernielde World Trade Center die daaraan herinneren.
Nu de NAVO-leiders in Londen de zeventigste verjaardag van de alliantie ‘vieren’ vlak nadat de Franse president het bondgenootschap hersendood noemde, loont het nog eens naar dat historische NAVO-moment te kijken. De NAVO ging naar Afghanistan om het land te redden van de Taliban en Al-Qaida, een missie die jaren zou duren, duizenden mensen het leven zou kosten en nog steeds niet is afgerond. De VS hopen nu op nieuwe vredesbesprekingen met de Taliban, terwijl ook na 18 jaar nog vrijwel dagelijks burgers omkomen – in augustus gemiddeld 74 per dag, becijferde de BBC. Een kostbare missie met onduidelijk resultaat.
Destijds kwam de operatie het bondgenootschap goed van pas. De NAVO ging ook naar Afghanistan om zichzelf te redden. Het was 2003 en de NAVO had net een ernstige crisis doorstaan. George W. Bush wilde een oorlog beginnen tegen Irak. Frankrijk en Duitsland weigerden mee te doen. De ruzie was, in de woorden van de toenmalige NAVO-ambassadeur van de VS, Nicholas Burns „een bijnadoodervaring” voor de NAVO.
‘Afghanistan’ was een manier om het conflict bij te leggen. Deelname aan de gevechten in Afghanistan had „grote politieke en diplomatieke voordelen voor de Atlantische relatie”, zegt Seth Johnston, een majoor in het Amerikaanse leger, die twee keer in Afghanistan diende en nu als onderzoeker verbonden is aan Harvard.
De NAVO, is zijn stelling, is uitermate goed in staat om zich steeds opnieuw aan te passen aan nieuwe omstandigheden en nieuwe opdrachten. Crises horen er een beetje bij. „Pakweg elke generatie moet de NAVO zich opnieuw uitvinden”, zegt hij tijdens een Skype-gesprek.
Over dat vermogen zich aan te passen schreef Johnston ook een boek. In 2017 was How NATO adapts het vaakst uitgeleende boek van de bibliotheek op het NAVO-hoofdkwartier. In 2018 was het in Brussel het op een na populairste boek. Militairen en diplomaten voelden klaarblijkelijk al jaren wat Macron nu met trompetgeschal onder de aandacht heeft gebracht: het is weer tijd voor zelfonderzoek.
„De NAVO heeft al zeventig jaar bewezen zich aan te kunnen passen. Ongeveer elke generatie is er een grote wijziging in de manier waarop de NAVO is georganiseerd of in de strategie die wordt gevolgd”, zegt Johnston. Eigenlijk lijkt de NAVO in helemaal niets meer op de organisatie die in 1949 werd opgericht: omvang, lidmaatschap, missies, strategie, alles is anders. Terwijl veel internationale organisaties nog steeds een afspiegeling zijn van de post-WO II-wereld – denk aan de machtsverhoudingen in de VN-Veiligheidsraad – veranderde de NAVO steeds weer.
Kernwapens
Het begon al met de inlijving van WestDuitsland in de jaren 50. In die jaren wilde het Westen de minste agressie van de Sovjet-Unie (USSR) beantwoorden met massaal gebruik van kernwapens. In de jaren zestig werd deze strategie van massive retaliation vervangen door de doctrine van flexible response: een beperkte aanval zou ook met beperkte middelen beantwoord worden. Een aanval met conventionele wapens hoefde niet meteen met kernwapens beantwoord worden.
Na de val van de Muur in 1989 moest de NAVO zich opnieuw aanpassen en werden landen van het voormalige Warschaupact lid. Na de aanslagen van 9/11 werd het Westen verdedigd in Afghanistan. Na de annexatie van de Krim in 2014 werd Rusland herontdekt als dreiging en werden snel troepen naar de oostflank geschoven.
„De NAVO is een organisatie met een geweldig vermogen om steeds weer dat te doen wat de leden vragen. Je kunt veel kritiek hebben op wat er in Afghanistan is gebeurd, maar de NAVO heeft ook laten zien dat het snel een stabiele structuur kan leveren voor logistiek en multilaterale militaire samenwerking en dat het heel waardevol is dat er een platform bestaat voor militaire gesprekken en politieke debatten. Ik ben optimistisch dat de NAVO dat vermogen tot aanpassing nog steeds heeft. Nu is de grote vraag: wat gaan de landen vragen van de alliantie?” Emmanuel Macron heeft er sinds zijn hersendood-diagnose in The Economist geen twijfel over laten bestaan dat hij de Leaders’ Meeting ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag, deze dinsdag en woensdag in Londen, wil aangrijpen voor een vergaande discussie over het wezen van het bondgenootschap. Het verjaarspartijtje was na hooglopende ruzies tussen de Europeanen en Trump over de defensie-uitgaven al gereduceerd van een NAVO-top tot een diner in Londen. Later is het diner ingekrompen tot een receptie op dinsdagavond in Buckingham Palace en een vergadering op woensdagochtend, die deze keer niet, zoals gebruikelijk, wordt afgesloten met een lunch. Doorgaans is de hoop dat een goed en langer gesprek kan leiden tot een oplossing. In de NAVO redeneerde men andersom: hoe korter de vergadering, hoe kleiner de kans op ruzie.
Wie is de vijand?
Macron wil, zei hij vorige week, de fundamentele vraag op tafel leggen: waartoe dient de NAVO anno 2020. Wie is de vijand? Rusland? China? Of is de belangrijkste uitdaging terrorisme?
Hoe NAVO-landen die vraag beantwoorden is mede afhankelijk van hun belangen. Door het bondgenootschap loopt een groot aantal breuklijnen.
De sfeer en het debat wordt al een paar jaar gedomineerd door de controverse tussen de VS en Europa over de te lage defensie-uitgaven van de Europeanen. De druk van president Trump heeft effect gehad: de defensie-uitgaven in Europa stijgen, zij het dat een groot aantal landen, waaronder Nederland, de uitgavendoelstelling niet haalt. Trump boekte vorige week een symbolische overwinning toen de VS hun bijdrage aan de kleine begroting voor het hoofdkwartier verlaagden en Duitsland zijn bijdrage verhoogde.
Maar ook de Europeanen hebben verschillende visies. De Oost-Europeanen
De huidige NAVO-crisis werd acuut toen Turkije onverwachts Noord-Syrië binnenviel
Het Westen dreigde agressie van de USSR te beantwoorden met totale vernietiging
voelen de dreiging van Rusland, de ZuidEuropeanen maken zich meer zorgen over de onrust in Noord-Afrika en het MiddenOosten. En de landen in het Noordwesten voelen geen van beide gevaren direct. Maar ook binnen dát blok zijn er grote verschillen: Duitsland is voor zijn verdediging volledig afhankelijk van de NAVO en de VS, kernmacht Frankrijk meent zelfstandiger te kunnen opereren.
En dan is er nog Turkije. Het land is gezien ligging, omvang en krijgsmacht een onmisbare partner in de NAVO, maar zoekt voortdurend de grenzen van het bondgenootschap op. Ankara schafte tot groot ongenoegen van de VS een Russisch wapensysteem aan dat westerse wapens kwetsbaar zou kunnen maken. De VS schortten daarop de levering van nieuwe gevechtsvliegtuigen op, Turkije ging vorige week toch het Russische systeem testen.
De huidige NAVO-crisis werd acuut toen Turkije vorige maand onverwachts Noord-Syrië binnenviel. Die ongecoördineerde actie verleidde Macron tot zijn snoeiharde analyse.
De Duitse bondskanselier Angela Merkel heeft inmiddels gezegd dat Turkije thuishoort in het bondgenootschap, maar tussen Parijs en Ankara gaat het nog niet zo goed. Macron ontving een leider van de Koerden uit Noord-Syrië, die door Turkije juist als bedreiging worden gezien. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan zei dat Macron eerst maar een moest kijken of hij zelf niet hersendood is.
Terrorisme
Macron heeft zijn keuze voor de NAVOstrategie al gemaakt: voor hem is terrorisme de gezamenlijke vijand. Hij wil noch China noch Rusland tot vijand van de alliantie bestempelen.
De Franse president ijvert al maanden voor toenadering tot Rusland. Het land behoort, redeneert hij, tot Europa. Hij zegt niet blind te zijn voor het feit dat sommige NAVO-landen zich bedreigd voelen, maar de NAVO moet het antagonisme overwinnen. Vorige week bleek dat Macron president Poetin een brief had gestuurd waarin hij diens voorstel voor een moratorium op het stationeren van raketten in Europa niet meteen van tafel veegde. De NAVO is juist tegen het Russische voorstel.
Burns, de voormalige NAVO-ambassadeur, schreef na de Irak-ruzie van 2003 in The New York Times dat de NAVO al vaker dood is gewaand dan een held in een melodrama, maar dat de alliantie de voorspellingen van zijn tegenstanders steeds weer logenstraft door zich aan te passen.
De NAVO werd in 1949 opgericht om Europa te verdedigen tegen een vijand die er inmiddels niet meer is en om de VS nog een tijdje – men dacht 20 jaar – aan Europa te binden. Het is niet meer dan logisch dat de NAVO zich van tijd tot tijd existentiële vragen stelt – al is de flexibiliteit uit het verleden geen garantie dat elke interne ruzie met een sisser afloopt.