Aan de slag met Robinson Crusoe in de lockdown
Wat kunnen we leren van Robinson Crusoe in de lockdown? Het verhaal van de schipbreukeling op een onbewoond eiland is tientallen keren verfilmd.
Vergeleken met de lotgevallen van Robinson Crusoe valt de huidige lockdown mee. De zeevaarder, slavenhandelaar, plantagehouder en zakenman moet nadat hij schipbreuk heeft geleden 28 jaar doorbrengen op een onbewoond eiland in de nieuwe wereld. Pas in de laatste drie jaar krijgt hij gezelschap van zijn trouwe bediende en metgezel Vrijdag. Hij leert de ‘wilde’ Vrijdag de Engelse taal spreken, het kannibalisme afzweren en bekeert hem tot het christendom.
De roman van Daniel Defoe was na publicatie in 1719 meteen een groot succes en bleef sindsdien altijd in druk. Al in 1721 verscheen de eerste vertaling in het Nederlands. Vanwege het gedetailleerde realisme en de geïndividualiseerde psychologie geldt Robinson Crusoe wel als de eerste echte roman in de Engelse taal.
In de afgelopen 300 jaar heeft het verhaal de status bereikt van een mythe. Het verhaal van een drenkeling, die na een catastrofe een nieuw leven moet opbouwen op een onbewoond eiland heeft zich ontwikkeld tot een eigen genre: de ‘Robinsonade’. Het aantal keren dat het verhaal is verfilmd, valt niet te overzien.
De fameuze filmpionier Georges Méliès waagde zich al in 1903 aan Les aventures de Robinson Crusoé. Hollywoodstudio Universal kwam in 1922 met een 18-delige serie korte vervolgfilms. Douglas Fairbanks, een van de grootste sterren van de stille film, probeerde na de komst van geluid zijn carrière te redden met Mr. Robinson Crusoe (1932). Daarin is Fairbanks te zien als een rijke zakenman, die een weddenschap aangaat dat hij zich heus wel zal weten te redden in zijn eentje op een onbewoond eiland in de Stille Zuidzee.
Filmmakers die zich aan Robinson Crusoe wagen stuiten altijd op twee problemen: Robinson is het grootste deel van het verhaal alleen en praat met niemand. Hij heeft alleen zijn hond, katten en papegaai als gezelschap. Voor de actieheld Fairbanks was dat gebrek aan dialogen juist een voordeel, want hij voelde zich nooit senang in de geluidsfilm.
Het tweede probleem is dat het verhaal geen vrouwenrol kent. Waar blijft de romantiek? Fairbanks loste dat op door van Friday een inheemse schone te maken, Saturday genaamd. Nadat Crusoe haar letterlijk in zijn netten heeft gevangen, begint ze vrijwel onmiddellijk de afwas voor hem te doen.
Aan Mr. Robinson valt goed te zien hoe het verhaal van Robinson Crusoe steeds nieuwe gedaanten kan aannemen. Fairbanks weet op zijn eiland een primitieve radio in elkaar te knutselen. Daarop hoort hij berichten over de Wall Street Crash van 1929: investeerders die in wanhoop van een flat zijn gesprongen, zakenlui die de gevangenis in draaien omdat ze hun alimentatie niet kunnen betalen. Dan is Robinsons leven op het onbewoonde eiland heel wat comfortabeler.
Praktische man
Bij Defoe is Robinson Crusoe ook het verhaal van een religieus ontwaken. Daarvoor had Crusoe weinig aandacht voor religie. Zijn hang naar succes en rijkdom in de wereld gingen altijd voor. Op het eiland komt hij tot het inzicht dat zelfs bij tegenslag en rampspoed de voorzienigheid altijd zijn werk doet.
Robinson Crusoe is een eminent praktische en rationele man. Hij berekent wat er nodig is om een klus te klaren, werkt hard en voert zijn plannen nauwkeurig uit. Alle mensen die tijdens de lockdown in huis aan de slag zijn gegaan als klusser zijn eigenlijk verre nazaten van Crusoe.
Zowel Crusoe’s geloof als zijn rationalisme zijn elementen die de grote surrealist Luis Buñuel niet erg kunnen hebben aangesproken. Toch nam hij in 1954 de klus aan om Robinson Crusoe te verfilmen; Engels gesproken en in Technicolor. Buñuel houdt zich vrij nauwgezet aan het boek; zijn verfilming is vooral ernstig.
Crusoe’s oprechte en naïeve geloof krijgt zoals te verwachten bij atheïst Buñuel niet al te veel aandacht. Ook Crusoe’s noeste werken behandelt hij summier. Wat Buñuel bovenal boeit is Crusoe’s ver
Cast Away pletterende eenzaamheid. Ook dat komt uit het boek: de jaren van eenzaamheid zijn voor Crusoe een plaag en een bezoeking. Het eiland is een paradijs én een gevangenis.
Buñuel biedt dat gelegenheid voor een prachtige scène waarin Crusoe in koortsdromen zijn vader terugziet. Ook hallucineert hij in dronkenschap dat zijn oude scheepsmaten zijn teruggekeerd. Crusoe is tegen het einde een ware excentriekeling, met een raar loopje en vreemd uitgedost in dierenvellen. Buñuel laat Friday nog even aan crossdressing doen. Zo weet hij toch zijn vingerafdrukken achter te laten op het verhaal; voorbij de ijzeren protestantse discipline van het origineel.
Koloniale verhouding
De koloniale verhouding tussen Robinson en Friday is voor moderne filmmakers een steen des aanstoots; Robinson is de ‘Meester’, Friday staat altijd gedienstig voor hem klaar. In de jaren zestig en zeventig komen de ‘tegenverhalen’ waarin de rollen zijn omgedraaid. In Man Friday (1975) speelt Peter O’Toole Robinson als een onuitstaanbaar product van de Britse kostschool, vol domheid en eigenwaan.
Richard Roundtree moet als Friday vooral sluw zijn om het bewind van de krankzinnige Engelsman te overleven. Aan het einde van de film schiet Robinson een kogel door zijn kop. In dezelfde tijd omschreef Susan Sontag de Westerse beschaving als ‘de kanker van de geschiedenis van de mensheid’. Man Friday lijkt gemaakt om die stelling te illustreren.
In de multiculturele jaren negentig ging dat er anders aan toe. In de glossy Hollywoodverfilming van 1997 met Pierce Brosnan staan Crusoe en Friday niet meer in een hiërarchische verhouding tot elkaar, maar ze zijn ook geen vijanden. In Robinson Crusoe gaan ze een gelijkwaardig partnerschap aan, met wederzijds respect en vertrouwen.
Robert Zemeckis gaat in zijn Crusoe-bewerking het probleem handig uit de weg. In het nadrukkelijk seculiere Cast Away (2000) speelt Tom Hanks een postbezorger die op een onbewoond eiland aanspoelt na een vliegtuigramp. Zijn Friday is een bal. Hij tekent er een gezicht op en voert hele gesprekken met zijn enige metgezel. Als de bal aan het einde van de film van hem weg dobbert in zee levert dat een hartverscheurend moment op.