– Girjji almmuheapmi lea mohkkás ášši
Gennadij Petrovich Lukin (69) lea ollu jagit čohkken muitalusaid, fearániid sámeservodaga birra Guoládatnjárggas. 2015:s almmuhii son daid jietnagirjin, dál fas háliidivččii sámegielgirjin almmuhit. Muhto ii visot mana nu njuovžilit nu go áigu. – Fáhkka bođii diehtu ahte bissehit ruhtadeami danin go sámit atnit guokte alfabehta, čilge Lukin.
Ávvira luođujournalista ja Gennadij Lukin leaba deaivvadan penšunistta ja girjječálli guovttelanjat ásodagas Lujávrris.
– Vuorddes veaháš, bijan vuos dáid láhttegokčasiid sádjái. Oainnat aiddo gergen bassamis láhtti, dadjá Lukin.
Bovde latnjii mas leat sofa, TV, ollu rásit, dihtorbeavdi, seainnis heaŋgájit lagas olbmuid govat.
– Orui lunddolaš dan dahkat
Gennadij Lukin ii loga sáhttit oba fuobmát ge goas ja manin lea álgán čoaggit muitalusaid, fearániid sámeeallima birra. Dadjá beare «ollu jagiid». Lohká dahkat dan go háliida earret eará badjeolbmuid jiena ja máhtu fievrridit boahtte buolvvaide.
– Go jođihin báikkálaš sámesearvvi, de humadin ja deaivvadin min sámiiguin. Mis han Lujávrris ásset sámit geat ledje bákkus fárren deike. Olbmuin leat muittut boares eallima birra go elle iežaset sámi siiddain ja báikkážiin. Danin háliidin oažžut muitalusaid ja fearániid juohke guovllu sámiin. Maiddái orui lunddolaš badjeolbmuid muitalusaid vurkkodit go dávjá dáid olbmuid jietna illá gullo gostege. Dain olbmuin lea olu muitalit. Muđui ge jurddašan ahte lea lunddolaš dokumenteret mo lei eallin ovdal, čilge Lukin.
Vuosttaš vásáhus
Lukin dovddasta ahte dakkár bargu gáibida olu návccaid ja veahki. 2014:s doarjjui Sámiráđđi ruđalaččat Cd-skearru almmuheami mas lea namma «Muitalusat, máidnasat, diiddat ja cukcasat sámi dološ eallima birra» guovtti oasis maid Gennadij Lukin lea lohkan ieš gielddasámegillii.
– Lean hui giitevaš go fidnejin doarjaga Sámiráđis dalle. Dan haga in livčče várra sáhttán almmuhit muitalusaid jietnagirjin. Muđui ge lean hui giitevaš buot olbmuide mat ledje mielde Cd-skearru hábmemis ja báddemis. Giitevaš ge Guoládaga Sámi rádioi go bessen atnit sin báddenrusttegiid ja studio, muitala Lukin.
Cd-skearru muitalusaiguin ii fidne šat oastimii. Dáiddár dadjá vissa danin go ii lean vuordán nu stuorra beroštumi dasa.
– Vuosttaš háve obage iežan eallimis dahken dan barggu ja várra galggašin eambbo Cd:id ráhkadit. Nuppes dieđán jo ahte galgá eambbo. Dál gal čeahpes nuorra olbmot veahkehedje jietnamuitalusaid nehttii almmuhit go ollugat jearahedje ja mus eai lean šat dat.
– Buorre gáldu
Antonina Antonova bargá Lujávrri kulturguovddáža giellabargin. Su mielas jietnagirji lea buorre.
– Ferten gal dovddastit ahte ieš várra in guldal nu dávjá dan jietnagirjji. In ge vuos sáhte iežamet giellakurssain dan atnit go mun oahpahan vuođđoáššiid. Muhto jáhkán dat lea buorre gáldu vuosttažettiin daidda geat ovdalaččas máhttet gielamet. Dilis go giella ii gullo beaivválaččat, de lea buorre duollet dálle guldalit juobe dainna lágiin, muitala giellabargi.
– Ii buot čága CD:I, danin barggan girjjiin
Maŋŋá go lea almmuhan girjji de lea Lukin fuobmán ahte sus livčče eanet muitalusat, fearánat, máidnasat. Danin lea bargagoahtán girjjiin.
– Jietnagirjji lea buorre ja dehálaš dan dáfus go guldaleaddji beassá ge gullat giela ja jiena. Muhto ii buot čága jietnagirjái. Fertejin ge rádjat ja válljet muitalusaid. Miella ge lei visot almmuhit. Danin bargagohten moadde jagi dassái girjjiin, muitala Gennadji Lukin.
Alfabehta-ášši bisseha girjji almmuheami
Lujávrilaš girjječálli dadjá lea olu ovttasbargan girjji oktavuođas Murmánskka eamiálbmot stáhtaguovddážiin. Muhto proseassa lea bisánan maŋŋá go guovllu eiseválddit leat mearridan bissehit girjjiid almmuheami ruhtadit dassážii go alfabehtaášši čielgaduvvo.
– Mun in obage vuordán ge dakkár mearrádusa in ge jáhke earát ge leat vuordán. Oainnat mun lean jo dalle sádden sisa ohcama girjji almmuheapmái. Eamiálbmotguovddážis veahkehedje olu girjji hábmenbarggus. Go fáhkka bođii diehtu ahte bissehit ruhtadeami danin go sámit atnet guokte alfabehta, čilge Lukin.
Alfabehta váttisvuođa dovddasta Lujávrri kulturguovddáža giellabargi Antonina Antonova maid.
– Ártet go eai nagot soabadit. Dat riidu lea bistán jo máŋgalogi jagi. Alfabehta geažil in bija nu olu áiggi riektačállimii, baicce hállamii. Oainnat in hálit leat sivalažžan das ahte mahkáš oahpahan boasttu alfabehta vuođul, dadjá Antonova.
Bivdit válddi giella-áššis
Čoahkkin sámi alfabehta birra dollojuvvui diimmá čakčamánus masa serve guovllu eiseválddit, sámi giellačeahpit ja sámi searvvit. Murmánskka Stáhta Eamiálbmotguovddáža preassadieđáhusastis boahtá ovdan ahte guovllu eiseválddiin ii leat váldi mearridit sámi alfabehtas.
– Riikka giellalága mielde buot álbmogiid gielat galget leat dahkkon kirilika alfabehta vuođul. Danin go ii gávdno sierra láhka sámegiela ektui, de ii sáhte dovdat lobálažžan sámi alfabehta mas atnet latiinna bustávaid.
Dássážii ge leat almmuhuvvon girjjit Guoládatnjárggas goappá ge alfabehta vuođul. Das mii lea ollislaččat kirilika alfabehta vuođul lei dahkkon, ja das mas leat guokte latiinna bustáva alfabehtas «h» ja «j».
– Dan sivas go báikkálaš eiseválddiin ii leat váldi sámi alfabehta-áššis, de čoahkkima mearrádusas bivde riikka eiseválddiid sirdit dán válddi Murmánskka guovllu eiseválddiide, čállá preassadieđáhusastis Mur mánskka eamiálbmot stáhtaguovddáš.
Ohcala lágádusa
Gennadij Lukin lea dakkár dilis ahte lohká fertet eará ládje geahččalit almmuhit girjji.
– Oainnat go dilli lea nu, de álggán jo gulahallat Norgga beale lágádusain, mii lea Kárášjogas. Dieđus háliidivččen dáppe almmuhit, muhto go olmmoš ii dieđe goas dat dili rievdá, de ii leat eará go gulahallat earáiguin gos ii soaitte nu prinsihppa-ášši man alfabehta vuođul almmuhit. Muđui balan sámegillii in beasa almmuhit Ruošša bealde, loahpaha Lukin.