– Mu muitalus lea ÁLÁS duohtavuohta

Eallimis beassá vásihit olu somás vásáhusaid, muhto maiddái vásáhusaid mat bidjet du stuora morraša sisa. Dan birra eai hálit, dahje nagot buohkat hupmat.

– Ii jávohisvuohta buvtte buori, ii ge morašdovdu jávkka dušše dan dihte go don mat it jurddaš dahje huma dan birra. It morrašis beasa eret ja dainna ferte vuđolaččat bargat ja oahppat eallit.

Moraš, illu ja eambbo moraš

Jahki lea 2004. Dáhton lea cuoŋománu 18. beaivi.

– Dovden gamus ahte dál lea juoga dáhpáhuvvame, iige dat dovdu oba jávkan ge. Muhtin áiggi, moadde diimmu maŋŋel, de fuobmán ahte ii mánná mu čoavjjis šat gusto lihkat.

Biret Inger Anne Eira Buljo vásiha juoga maid buot eatnit ballet. Son massá mánás. Mánná mii bođii máilbmái nu ilgadis jaskadit, dan máilbmái gos son ii beassan eallit ge.

Jahki lea 2005. Dáhton lea golggotmánu

3. beaivi.

– Ane Danielle bođii máilbmái ilgadis dilis, ja riegádii muhtin čakčabeaivvi buohcceviesus.

Biret Inger Anne vásiha fas ilu go riegádahttá nieiddaža.

Jahki lea 2012. Dáhton lea skábmamánu

24. beaivi.

– Diet oanehis čalbmeravkaleapmi gos buot rievdá, gos Ane Danielle váibmu ii šat coahkkán, ja Ane Danielle heittii vuoigŋamis. Ii lean šat leaika. Jápmin šaddá nu duohtan dan čalbmeravkaleamis go dat deaivida du, ja de ii šat sáhte ruovttoluotta jorgalahttit dan dáhpáhusa.

Gieđahallat lossa morraša

Moraš lea stuora oassi olbmo eallimis. Olmmoš ferte oahppat gieđahallat dan ja eallit dainna. Moraš lea juoga mii bisana agibeaivái go dat deaivida du ja šaddá okta oassi du eallimis.

Olbmuin leat iešguđetlágan vuogit mo eallit morrašiin. Muhtun ii hálit hupmat dan birra, ja muhtun ferte fas hupmat dan birra vai galgá nagodit eallit dainna.

Biret Inger Annes lei iežas vuohki. Su terapiija lei oažžut buot iežas dovdduid báhpira ala. Geahččalit sániiguin čilget maid son dovdá, ja manne son dan dovdá ná.

– Álgen dalle beare čállit dan vuosttaš vásáhusa maŋŋel, iežan dihte. Mun čállen ovdal álgen jurddašit ge ahte dá gal soaittášii buorre girji šaddat go mun dainna vel barggan eambbo, muitala son.

Go vásiha garra roasuid eallimis, de sáhttá buorre čállit áššiid birra, vurket ja diktit daid doppe orrut. Nu lei Biret Inger Anne jurddašan ovdal go mearridii almmuhit iežas čállosiid.

– Leat leamaš máŋga dakkár dáhpáhusa maid sáhttá lohkat ahte leat garra roasut eallima vásiheamis. Mun álgen de jurddašit ahte dá šaddá buorre girji go mun dainna barggan, čálán ja gieđahalan.

Iešguđetlágan morrašat njealji oasis

Girjji beannotčuođi siiddus beassá oahpásnuvvat Biret Inger Annin veahá earaládje. Morraša beliid, ja mo son lea juohkán girjji osiide ja iešguđet morrašiid čilgen.

– Vuosttaš oassi lea dan fáttá birra go leat vuordimin máná, ja mánná jápmá ovdal riegádeami. Dat lea hui okto moraš, ii biras oba ipmir ge dan morraša. Dat leat dušše don gii leat dovdan máná heakka ja ahte dat lei.

Dáhpáhusat čuhcet iešguđetládje, ja ferte gieđahallat daid iešguđetládje.

– Nubbi oassi lea buohcceviesu vásáhus, mii lea gal maid oalle dakkár vásáhus ahte olmmoš ii oba jáhke ge ahte lea duohta, muhto nie sáhttá dáhpáhuvvat riegádahttima oktavuođas. Dat ášši lea maid juogaládje čuohcan, maid lea ferten gieđahallat ja bargat dainna.

Illu ja moraš vázziba giehtalaga. Illu lea go riegádahttá ja šaddá fas eadnin. De sáhttá fas eará moraš dasa čatnot.

– Goalmmát oasis čálán dan morraša birra go dus lea mánná gii lea earálágan go eará mánát, mánná geas leat erenoamáš dárbbut. Dat lea dakkár moraš man birra eai oba huma ge min servodagas. Dakkár fáddá man birra vissa ii galgga oba hupmat ge. Orro nu ahte dan birra ii huma lunddolaččat, ii báljo de ge jus jearrá dan guvlui.

Massit máná gii lea eallán dán máilmmis buktá stuora noađi váhnenolbmui, ja lea fas earálágan moraš.

– De lea vel dan morraša birra go jápmá mánná gii lea leamaš din luhtte.

Eallima olu vásáhusat bidjet luottaid váibmui

Morrašat leat nu iešguđetláganat, dan ii dárbbaš dušše jápmimii čatnat. Leat nu olu earálágan vásáhusat maid don eallimis vásihat, maid don it buot haviid oba ipmir ge ahte sáhttá čatnot dasa, muhto dat lea dakkár noađđi mainna fertet bargat ja gieđahallat ja oahppat dainna eallit. Go dat lea dakkár diŋga mii ii mana goasse eret, muhto dat lea du mielde álohii. Don dieđát ahte dat lea doppe ja de lea hui buorre go oahpat dainna eallit ja dieđát movt dat sáhttá váikkuhit.

– Mun lean maid maŋŋil jurddašan, maid in leat čállán dan girjái, ahte rupmašis sáhttá maid moraš vuhttot. 2014:s, geasset, mus váibmu hirbmasit julkkii ja lei hui bávččas. Mun gal doivon mus lei duođalaš váibmosivva. In mun dalle ipmirdan dien guvlui jurddašit, muhto dál jurddašan ja dieđán moraš dat sáhttá leat sivvan dasa. Go rupmašii lea hui stuora ja lossa bargu morrašin bargat. Dat sáhttá čuohcat máŋggaládje, danne lea ge hui dehálaš ahte olmmoš ipmirda jurddašit dan birra, ahte sáhttet leat dat mat addet symptomaid.

Dehálaš lutket láigenođu

Dan áigodaga go Biret Inger Anne čálii iežas dovdduid, de čálii visot mii ain gahčai oaivái. Ledje áigodagat go ii oba jurddašan ge dan birra, ja muhtun áigodagat go fas eambbo barggai dainna.

Čáledettiin son oahpai maid man váttis min gillii lea bidjat sániid dovdduide, ja man olu álkit dárogillii lea čilget dovdduid.

– Dieinna mun mearkkašin ahte rahčen, mo mun dien galggašin čilget. Muhtun osiid mun lean dárogillii čállán ja ožžon veahki jorgalit dan sámegillii. Fágasániid lea maid váttis gávdnat sámegillii. Mun láven jurddašit ahte mii leat maid dovdduid dáfus dáruiduhttojuvvon, dadjá son.

– Dakko dáfus soaitá leat nu ahte dárogillii lea álkit čállit go lea dovdduid birra sáhka, go de eai boađe dat dovddut nu issoras lahka du, ja de lea maid álkit hálddašit dakkár lossa dovdduid go ii čilge iežas eatnigillii daid. Mun jáhkán nu dat lea, čilge son girjjis.

Son vállje buohtastahttit morraša láigenođuin. Mađi eambbo láigenođu divttat sorrot, mađi váddáset ja mađit guhkit dan ádjána lutket.

– Dat sáhttá leat hui váttis morraša birra hupmat, bidjat sániid daidda ja ipmirdit ahte don sáhtát dan dahkat. Go dan nagodat bargat, de han geahppu maid olu. Go dan birra sáhtát hupmat de lea dego láigenođu maid lutket, dat ii šatta dego stuora giksin mii čađat doppe gullo.

Dáhpáhusat mat leat leamaš, leat čalbmeravkaleamis

– Čalbmeravkaleapmi lea dat oanehis dáhpáhusbottoš go buot dáhpáhuvvá nu jođánit ja go buot rievdá. Mu eallimis leat leamaš máŋga čalbmeravkaleami dáhpáhusa mat leat váikkuhan mu eallima máŋgga ládje, čállá son girjjis.

Eallima hástalusat ja váivvit gevvet fáhkka, nu go girječálli čilge, čalbmeravkaleamis. Danne lei mu mielas maid lunddolaš nu bidjat tihttelin girjái, go dat čilge bures.

– Mu mielas orui heivemen hui bures bidjat čalbmeravkaleames dan dihte go dat dáhpáhusat mat leat leamaš han ledje nie, čalbmeravkaleamis. Dat ii leat juoga maid jurddašalat ahte ná já ná já ná mun háliidan, muhto dat lea juoga mii dáhpáhuvvá háliideaččat go dan vai it, muhto don fertet dustet dan ja don fertet eallimiin mannat viidáseappot.

Čalbmeravkaleami vásáhusat bohtet alo leat du mielde.

– De láven ge jurddahallat man hearki olbmo eallin lea, fáhkkestaga lea rievdan. Don it dieđe ihttá beaivvis maide, otná beaivvis don dieđát. Dat dego fáhkkestaga lei dáhpáhuvvan.

Gieđahallat morraša, geahpuda hupmat dan birra

Girječálli lea ieš váillahan beassat lohkat sámegillii dán fáttá birra, go ii loga gávdnon čállon dákkár fáttáid birra sámegillii.

– Dat lei sihke buorre ja lossat čállit dan birra. Lean hui ilus maŋŋel go girji lea boahtán olggos ja olbmot leat lohkan ja váldán oktavuođa, sihke čállán ja riŋgen. Leat giitán maid go lean čállán dákkár girjji ja moraš fátta birra. Lea hui buorre diehtit ahte dat lea leamaš váilevašvuohta dákkár áššiid ektui, mun soaittán deaivan daid áššiid mat leat guoskahan olbmuid.

Birrasii logi jagi lea bidjan čállimii, 2004:i rájes. Čállin lea hirbmat proseassa, ferte čállit, diktit oanehaš orrut, lohkat ja rievdadit. Dat maŋemus proseassa ovdal lágádus garvvii dan girjji, de lei olu ovddos maŋos lohkat ja rievdadit.

– Dat lei hui áddjás proseassa, muhto lea maid hui dálkkas čállit. Galggašii eambbo olbmot álgit čállit feara makkár áššiid birra, go servodagas lea nu ahte don it vásit eallima nu ahte dus eai leat makkárge vuostegieđageavvamat, don boađát muhtun vásáhusaid čađa mannat, mii dál de leaš mii čuohcá psyhkalaš dearvvašvuhtii.

Biret Inger Anne lohká iežas alo leamaš hui rabas dákkár fáttáid birra, dasa lassin go lea čállán olu, mii fas lea dagahan ahte sutnje ii leat šat nu váttis hupmat dan birra, vaikko leat lossa fáttát.

– Mun dieđán hui sihkkarit ahte jus in livččii dan dahkan, de in livččii nagodan hupmat dan birra. Mun vuohttán maid olbmuin go mun lean hui rabas leamaš iežan vásáhusaid birra hupmat, ahte olbmot eai oro gergosat dasa. Dat geassádit eret ságas, ja mii dasa lea čilgehusaid dan ii leat buorre diehtit. Lea go nu ahte dat dovddut min servodagas lea hui váttis ášši. Mo son gieđahallá, ja mo duot gieđahallá jus son álgá hupmat daid birra.

Gesson bajás ahte buot galgá čiegaduvvot

Ovdal go girji almmuhuvvui, lei girječálli balus. Son jurddašii mo servodat váldá vuostá dan go nu rahpasit muitala eallima morrašiid.

– Lean hui balus leamaš. Dat lea dan dihte go min servodagas soaitá nie, mii leat dasa gesson bajás ahte ii galgga visot hupmat ja muitalit. Dat dego gehččojuvvo veahá negatiivva guvlui go bearehaga muitala. Jurddašit dan ektui ahte maid buot muitalit.

Go Ávvir jearrá manne doaivu servodaga nu, de vástida ná:

– Dat lea buorre jearaldat, mus goit ii leat diesa vástádus. Dan sáhttá guorahallat manne nu lea min servodat. Mii orrut unna servodagas, ja eallit unna servodagažis.

Lávlla lassin girjái

Okta vuohki vásáhusaid ovdanbuktit lea girjjin, nubbi fas lávllateavsttaid bokte. Dat doaibmá maid Biret Inger Anne mielas hui bures, ja mii maid dagahii ahte son čálii lávlaga maid, ja bidjen nuohta lávlagii.

Lávlaga lea son ieš čállán, Per William Hermansen heivehan musihka šukŋii ja Biret Margit Haetta Sara lávlu.

– Mun ledjen dien lávlaga sádden Sámi Grand Prixii dán jagi, muhto in beassan viidáseappot. Dat lei muhtun gii logai munnje ahte dien goit galggašit almmuhit, die han lea buorre lávlla. De mun álgen jurddašit dan guvlui, ja nu de šattai ge lávlla maid, muitala son.

– Mun jurddašan ge ná go Grand Prixii čállet lávlagiid, de galggašii teavstta maid jurddašit, makkár sisdoallu lea dan teavsttas, mii olbmuide báhcá muitui. Dat lea hui dehálaš aistton, iešguđetlágan vásáhusaid birra maid beassat ovdanbuktit lávlaga bokte. Orro leat maid nu ahte nuorat dal dego eambbo lávlagiid bokte čalmmustahttet vásáhusaideaset.

Ráva earáide rašes dilis

Oahppat eallit morrašin ii mearkkaš ahte váillaheapmi unnu dahje nohká, muhto ahte oahppá eallit vaikko váillaheapmi ain lea.

Vaikko Biret Inger Anne mielas lei ávki čállit iežas dovdduid ja dál almmuhit dan girjin, de ii soaitte buohkaide dat ávkin. Muhto sus lea aŋkke ráva earáide.

– Mun ávžžuhan goit iežas dihte čállit alcces, beaivegirjji dahje dušše čállit. It don dárbbat lohkat dan duođi eambbo, muhto dušše oažžut dan báhper ala, bijat sáni daid dovdduide maid dovddat ja geahččal guorahallat manne dovddat daid dovdduid. Mo don sáhtášit geahččalit dieiguin birgehallat. Dovddut leat maid dakkárat jus dus šaddá hui stuora noađđi mii čađat vuorjá du, de gal soaittášii buorre ohcat hupmanveahki. Mii eallit hástaleaddji servodagas, nuoraide soitet eambbo hástalusat dál go ovdal. Galget olahit nu olu. Orro čájeheamen dan ahte hupmat dovdduid birra livččii hui dehálaš, dadjá Biret Inger Anne Eira Buljo vel loahpas.