Tori (30) iskkahii iežas: – Mun garven BORASDÁVDDA
Finnmárkku nissonat leat heajumusat válddihit seallaiskosiid ja nu lea Borasregisttar sáddegoahtán muittuhusaid davvisámegilliige. Guovdageaidnulaš Tori Benedicte Heitmann, guhte ieš garvvii borasdávdda seallaiskosiin, sávvá sámegiel diehtojuohkima buoridit iskkusloguid. – Lihkus válden seallaiskosa, go mus lei sáhttit leat vearrát dilli dál jus in lean váldit, lohká son.
Finnmárkku nissonat válddihit unnán seallaiskosiid, danne lea Borasregisttar dál jorgalan muittuhusa davvisámegillii. Guovdageaidnulaš Tori Benedicte Heitmann, guhte ieš lea garván borasdávdda seallaiskosiin, sávvá dán buoridit loguid.
Tori Benedicte Heitmann lei gullan Thea Steena birra guhte jámii mánágoahtečottaborasdávddas. De mearridii ieš maid válddihit seallaiskosa, mas čájehuvvui ahte sus ledje seallarievdamat.
– Olmmoš dieđusge smiehttá «dat ii geava muinna», muhto de čájehuvvui ahte dat sáhtii muinna geavvat, čilge Tori Benedicte.
Son válddii iskosa fas jagi maŋŋel ja dalle ledje vel eambbo rievdamat su mánágoahtečoddagis. Dasto čađahedje doaktárat koniserema sutnje. Koniseremis boldet oasi mánágoahtečoddagis, vai seallarievdamat eai ovdán borasdávdan.
– Lihkus válden seallaiskosa, go mus lei sáhttit leat vearrát dilli odne jus in lean váldit.
Finnmárkkus heajumusat iskkahit
Ávvir lea ožžon Borasregistaris statistihka mas čájehuvvo ahte Finnmárkku nissonat leat heajumusat válddihit seallaiskosiid.
Loguid leat juohkán guovtti ahkejovkui, agiin 25-33 ja 34-69. Obbalaččat leat sullii 35 proseantta nissonolbmuin dáin agiin geat eai leat válddihan seallaiskosa maŋemus viđa jagis.
– Mun jáhkán dasa lea sivva go lea oalle tabuášši. Ii hal oktage huikke jitnosit rupmaša priváhta osiid birra, eaige seallaiskosiid birra. Muhto buohkat galggašedje hállat dan birra, dahje goit muittuhit nubbi nubbái válddihit iskosa. Dat lea nu dehálaš vai ii biso tabuáššin, muitala Tori Benedicte.
– Iskkus mainna gádju heakka
Gynekologa ja Borasregistara mánágoahtečottaprográmma jođiheaddji, Ameli Tropé, muitala ahte Borasregisttar lea dutkan miehtá riikka manne nissonat obbalaččat eai válddit seallaiskosa. Sii vuhttet ahte sivvan heajos loguide sáhttá leat guhkes gaskka buohccevissui dahje doaktára lusa, ja dan son doaivu doallat deaivása, erenoamážit Finnmárkkus. Ieš maid vuorjašuvvá go nissonat eai iskkat iežaset.
– Mánágoahtečottaborasdávda lea okta dain borasšlájain man mii sáhttit eastadit. Jus leat seallarievdamat, de sáhttit dan dikšut, go beare fal nissonat leat čeahpit jeavddalaččat iskkahit iežaset. Dát lea álkes iskkus mainna sáhttá gádjut heakka, muitala gynekologa.
Muittuhusreive jorgaluvvon davvisámegillii
Mánágoahtečottaprográmma lea bargan čavčča rájes jorgalit muittuhusreivve davvisámegillii, muitala gynekologa Ameli Tropé. Dál dat gávdno Borasregisttara neahttasiiddus.
– Dat lea hui buorre go gávdno davvisámegillii dál, ja doaivvun dat maid sáhttá váikkuhit loguide Finnmárkkus. Medisiinnalaš čállosiid sáhttá leat váttis ipmirdit, ja danne doaivvun ahte lea dehálaš beassat lohkat mánágoahtečoddaga birra iežas eatnigillii. Soaitá vel buktit eambbo beroštumi ja dahkat olu buori, ii dušše loguid ektui, dadjá gynekologa Ameli Tropé.
Tori Benedicte mielas lea maid hui buorre go leat jorgalan muittuhusreivve:
– Mun jáhkán jorgaluvvon čálus olaha eambbosiid, goit boarráset buolvva geat eai hálddaš dárogiela nu bures. Mun doaivvun maid ahte jorgaleapmi šaddá eambbo persovnnalaš sámi nissoniidda ja addá eambbo fuomášumi seallaiskosiid dehálašvuhtii Sámis, dadjá Tori Benedicte.
Eambbo sámegielčállosiid
Ameli Tropé muitala ahte son lei vuohttán ahte olu medisiinnalaš čállosat eai gávdno sámegillii. Son doaivu reive man leat dál jorgalan davvisámegillii lea álgu dasa ahte boađašedje eambbo sámegielčállosat.
– Mun lean ieš orron Romssas ja bargan Romssa buohcceviesus, gos ledje buot galbbaid čállán sihke dáro- ja sámegillii. Sámegiella lea almmolaš giella Norggas, ja jus dat ii oidno de maid geavahuvvo unnit. Ipmirdeames lea váttis jus juohke buohcciviessu galgá ieš bargat jorgalemiin. Danne livčče mihttu ahte buot buohcceviesut miehtá riikka ovttasbarget ásahit sámi medisiinnalaš teavsttaid, muitala Ameli Tropé.
Álki válddihit iskosa
Vaikke Tori Benedicte oaivvilda ahte mánágoahtečotta lea tabuášši, de háliida son bidjat fuomášumi dasa, go nu ieš maid garvvii lossa dili.
– Seallaiskosa beasat válddihit doaktára luhtte, it dárbbaš resepšuvdnii ge muitalit ahte áiggut seallaiskosa. Galggat dušše diŋgot dábálaš doavtterdiimmu, dadjá Tori Benedicte.
– Iskkat vaikke leat váldán Hpv-vaksiinna
Tori Benedicte Heitmann muitala ahte maŋŋel go lea čađahan koniserema, de oažžu dálkkasčujuhusa Hpv-vaksiidnii. Vaksiidna sáhttá suddjet mánágoahtečottaborasdávddas ja borasdávddas vuolledábiin, bahtačoalis, njálmmis ja čoddagis.
Álbmotdearvvašvuođainstituhta (FHI) dieđuid mielde fállo vaksiidna sihke nieiddaide ja gánddaide geat vázzet 7. luohkás.
– Vaikke leat ovdal ožžon vaksiinna, de galggat ain fitnat iskkaheame iežat, deattuha Tori Benedicte ja muitala maid ahte ieš áigu oktii jahkái iskosa válddihit.