Nordmenn på sitt verste og beste
SAKPROSA: Livet som flyktning er ikkje lett. Heller ikkje for nordmenn i Stockholm under krigen.
Alf Skjeseth:
Nordens Casablanca. Nordmenn i Stockholm under krigen. 288 sider. Spartacus. Nordens Casablanca.
Mot slutten av krigen var det registrert snaut 43.000 norske flyktningar i Sverige, 7200 av dei i Stockholm. Det norske eksilsamfunnet i nabolandet var på storleik med ein godt over middels stor norsk by.
Hovudstaden i det nøytrale Sverige var møteplass for diplomatar og spionar, eksilpolitikarar og forretningsfolk, eventyrarar og spekulantar, motstandsfolk som kvilte ut mens dei venta på ordre om nye aksjonar, og nazistar som forsøkte å infiltrera det norske miljøet.
«Nordens Casablanca» er såleis ingen dum tittel på journalist Alf Skjeseths bok om nordmenn i Stockholm under krigen. Den legendariske filmen frå den marokkanske spionreiret, med Ingrid Bergman og Humphrey Bogart i hovudrollene, var forresten ein av dei store kinosuksessane i den svenske hovudstaden i 1943. Men Stockholms eige ry som samlingspunkt for agentar var faktisk så stort at ein del av handlinga i den første James Bond-boka, Casino Royale, er lagt dit. Agent 007 likviderer blant anna ein norsk dobbeltagent.
Intrigar og maktkamp
For fleirtalet av nordmennene i Stockholm, for ikkje å snakka om resten av Sverige, var tilvaeret mindre glamorøst. Venting, uvisse og uro for familie, venner og kampfellar i heimlandet var kvardagen for mange. «Rapportene fra norske flyktningmottak og forlegninger (har) slående likheter med frustrasjonen som står som damp opp fra dagens asylmottak og flyktningleirer,» påpeikar Skjeseth.
Det er eit liv som lett får fram dei verste sidene hos folk. Forfattaren skildrar eit miljø der altfor mange brukte kreftene på sladder, intrigar og maktkamp. Negative karakteristikkar av andre sat ofte laust. Willy Brandt, som gjorde ein stor innsats for Norges sak i Stockholm, vart utsett for giftig mistenkeleggjering fordi han var tyskar.
Eit anna grovt eksempel er den mektige Ap-politikaren Martin Tranmaels baksnakking av den norske diplomaten Niels Chr. Ditleff, ein mann som ifølgje Tranmael heller «burde vaere ekspeditør i en parfymebutikk». Ditleff vart seinare, med den svenske grev Folke Bernadotte som alliert og frontfigur, pådrivar for å organisera «dei kvite bussane», som berga 20.000 menneske ut av dei tyske konsentrasjonsleirane mot slutten av krigen.
Boka til Skjeseth manglar altså på ingen måte heltar, heller ikkje dei fargerike personane som gjerne kjem til sin rett under ekstreme forhold. «Nordens Casablanca» er derfor blitt både spennande og underhaldande. Boka innheld få nye og oppsiktsvekkjande opplysningar, men Skjeseth har samla stoff frå svaert mange bøker og andre kjelder, og til saman gir dette eit bilde av det norske miljøet i Stockholm som er eit viktig tilskot til krigshistoria. Ikkje minst interessant er det å følgja dei politiske manøvreringane i det norske Stockholms-miljøet, der Arbeidarpartiet peika seg klart ut som dei dyktigaste maktstrategane.
Svik eller solidaritet?
I ei slik bok er det også på sin plass at Skjeseth drøftar den offisielle svenske politikken under krigen, som ennå i dag kan vera noko av ein verkebyll. Så seint som i 2016 gav NRK-journalisten Eirik Veum ut boka «Det svenske sviket» med hard kritikk av Sveriges tilpassing til tyske krav.
Gjorde Sverige knefall for Hitler-Tyskland, eller var landet tvert om ein solidarisk og nødvendig støttespelar for den norske motstandskampen? Skjeseths svar, etter ein nøktern gjennomgang, er ja og ja. Det kjem an på tidspunktet.
«Si ham: at så lenge jeg lever og ånder så skal aldrig Sverige bli betraktet som en del av Norden, men som en rakkerknekt som står i Tysklands tjeneste,» skreiv statsminister Johan Nygaardsvold frå London nyttårsaftan 1940 til ein nordmann som skulle møta den svenske statsministeren Per Albin Hansson.
Nygaardsvold kunne saktens vera rasande. Svenskane hadde gitt løyve til transitt av tyske troppar, mange norske flyktningar var blitt avviste på grensa, framståande svenskar hadde håna nordmennene som «feige» i motsetning til dei heroiske finske soldatane.
Det skulle bli verre før det vart betre. Det tyske angrepet på Sovjetunionen i juni 1941 fekk brikkene til å falla på plass for tyskvennlege og antikommunistiske krefter i det svenske samfunnet. Også utanriksminister Christian Günther meinte at Sovjetunionen var ein større trussel enn Nazi-Tyskland, og innretta politikken etter det. Svensk politi gjekk ikkje av vegen for å utlevera norske kommunistiske motstandsfolk til torturistane og bødlane i Gestapo.
Vendepunkt: Jødane og Stalingrad
Omslaget kom ved årsskiftet 1942/43. To hendingar var avgjerande. Slaget ved Stalingrad viste at Tyskland sannsynlegvis kom til å tapa krigen. Og deportasjonen av dei norske jødane i november 1942 avslørte NaziTysklands sanne ansikt for dei som måtte ha vore i tvil. Ei undersøking i slutten av 1942 synte at inga sak det året hadde gjort djupare inntrykk på svenskane. I tillegg til at den kynisk-realistiske utanrikspolitikken måtte peika i ei anna retning, stod den svenske regjeringa nå under eit sterkt moralsk press frå opinionen for å tona flagg mot barbariet og hjelpa eit broderfolk.
Heretter gjekk brota på nøytralitetspolitikken den andre vegen. 15.000 nordmenn vart opplaerte som politisoldatar på svensk jord, klare til kamp om det skulle bli nødvendig.
Historia fekk, som me alle veit, ein lykkeleg slutt med fred, jubel og norske og svenske flagg i gatene i Stockholm i maidagane 1945. Men elles er «harmoni» eit nokså malplassert ord i Alf Skjeseths velskrivne og velredigerte krigssoge frå Stockholm.