Så bra at eg ikkje finn ord
BOK: Eg sit igjen med ei kjensle av at litteratur aldri blir det same etter å ha lese Annie Ernaux’ bøker. tilfeldig. Men eg veit jo at det er feil, og dessutan kva som truleg er den eigentleg årsaka. Og det er at når eit menneske har ei kunstnarisk oppleving som er så forbløffande og skilsetjande at det skjer berre nokre få gonger i eit liv, vel, då kan det vera lett å bli mållaus og vrient å finna ord som er store nok. Eg gjer eit nytt forsøk her:
Det fantastiske med litteraturen til Annie Ernaux er at ho klarer å skildra heilt vanlege liv med ei heilt daglegdags språkføring på ein så gjennomført usentimental og gripande måte at dette vanlege og ordinaere blir til ei unik og ekstraordinaer leseoppleving som gjer at me ser våre eigne liv og våre naeraste medmenneske i eit nytt lys.
Annie Ernaux (f. 1940, debut 1974) blir rekna som ein av Frankrikes mest sentrale forfattarar, og skriv i ein sjølvbiografisk tradisjon. Gjennom nesten 50 år har ho skrive skjønnlitteraert med utgangspunkt i sitt eige liv, og denne utgjevinga inneheld to av bøkene hennar.
Far (1983) handlar kort sagt om livet til forteljaren sin far, og forholdet ho har til han. En kvinne (1987) handlar kort sagt om livet til forteljaren si mor, og forholdet ho har til henne. Begge tekstane startar med at hovudpersonen døyr, og deretter blir livshistoriene rulla opp, frå tidleg barndom, via ungdom til vaksen alder, til døden.
Dette høyrest kanskje ut til å vera verken saerleg lysteleg eller givande lesing, og det kan verka å vera noko av det litteraere prosjektet til Ernaux å gjera framstillinga mest mogleg tørr og nøktern, til tider naerast notatprega:
«Helt flat skrivemåte er det mest naturlige for meg, det som jeg tidligere brukte når jeg skrev til foreldrene mine for å fortelle de viktigste nyhetene» (side 17).
Sjangeren er heller ikkje så lett å bedømma (derfor spørjeteiknet etter «romanar» i starten). Forteljaren seier tidleg i første tekst at «Jeg har visst en stund at det er umulig å skrive en roman» (s. 17) og avsluttar den andre med at «Dette er ikke en biografi, og selvfølgelig heller ikke en roman (s 139). Kva er det så då, kan ein spørja, og svaret kjem i setninga etter: «kanskje en mellomting mellom skjønnlitteratur, sosiologi og historie.»
Årsaka til at dette ikkje blir noko for spesielt interesserte med mellomfag i fransk, men tvert i mot noko for oss alle, er truleg at Ernaux kombinerer den sylskarpe formuleringsevna med ei heilt spesiell innleving med enkeltmennesket. Dermed blir dette ikkje berre ei forteljing om klasse, kjønn og gryande modernitet i Frankrike på 1900-talet, i ein litteraer tradisjon frå Nathalie Sarraute og Marie Cardinal. Det er like mykje ei forteljing om din far, di mor og ditt liv, same kor du måtte vera frå. Det er ganske enkelt storslagent. Derfor skal verken eg eller du bruka meir tid på denne bokmeldinga. Me skal heller lesa Annie Ernaux.
Sivert N. Nesbø:
Varme og vatn. Roman. 112 sider. Tiden.
Då Sivert N. Nesbø (1982) debuterte med «Skårgangar» i 2013, var det med ein fin og finsleg roman om ein ungkar som sit igjen med ein nedsleppt gard og ei sjuk mor å skjøtta. Det er for mykje for han, der han balar i ei vesaask vase av tradisjon og forventningar, som forfattaren maktar å formidla i eit både presist og konkret, tidvis også lyrisk språk. Den førre romanen hans, «Sjøen om vinteren», er også utan dei store faktane, men syner på stillferdig og omsorgsfullt vis den innebygde uvissa og uroa mellom familiemedlemmer, med synsvinkelen slik lagd at det er den vâre elleve-tolvårige dottera sine gryande kjensler som ber stemninga.
Dette er stillferdige forteljingar som gjer at Nesbø blir sett saman med Vesaas og Jon Fosse frå den nynorske litteraturtradisjonen, Torborg Nedreaas og hennar oppvekstskildringar i den bokmålske, utan at det kjennest pretensiøst. Dei er begge stutte romanar, den første på 110, den andre på 134 sider. Heller ikkje årets «Varme og vatn» breier seg, 112 sider som denne høgkvalitetsromanen er, i dei stilleia og på dei emnerevira som Nesbø nå har gjort til sine.
Dette er kleinkunst, som det heiter; men det tyder verken «klein» – liten på tysk – eller klein og dårleg – på norsk, men gjer tvert om det finslege detaljarbeidet i utforming, ord, frasar og strukturar til sitt fornemste kjennemerket. Og får slik synt at det ikkje er storleiken som tel i kunstnarlege samanhengar.
Over fire kapittel, bare skilde med romartal, lar også «Varme og vatn» stilla få tala. Hovudpersonen heiter Lars, 14. Han har ei yngre søster, Thea, som han beskyttar – er ho ikkje heilt sterk, eller er ho bare forknytt og spørjande, som han sjølv, redd? Faren er tagal, mora kontant. Dei lever kravlause liv. Her skjer ikkje stort, kunne ein finna på å seia – bare at Lars gjennom nokre få kapittel får røyna seg mot si eiga livsens einsemd når han konfronterer andre ungdommar, «vener», og heite bølgjer av erotikk, som slår ut stadig meir eruptivt.
Men lite og ingenting skjer, som det heiter. Og likevel skjer alt, heilt utan faktar, i ein gut som aleine freistar orientera seg i eigen kropp og eige sinn, på søk etter forståing og aksept mellom jamaldringar og vaksne, i dei kjaerlege hendene på ein forfattar som sjølv er trygg i sitt vestlandske språktilfang, også denne gongen med gåtefulle vriar mot slutten.