Eit rop frå det andre Russland
SAKPROSA: Den russiske eksilforfattaren Mikhail Sjisjkin gir eit høgst lesverdig innsyn i tankegangen til den russiske opposisjonen. Men forlaget kunne gjort ein betre jobb.
Mikhail Sjisjkin: Fred eller krig Omsett av Merete Franz 223 sider Cappelen Damm
«Det gjør vondt å vaere russer.» Slik opnar Mikhail Sjisjkins bok «Fred eller krig» - eit ordspel på Lev Tolstojs store verk «Krig og fred».
Og det er nettopp i den humanistiske tradisjonen frå Tolstoj Sjisjkin vil plassera seg, som ein representant for «det andre Russland». Han er fylt av sorg og skam over ugjerningane som Putin og hans militaermakt for tida utfører i Ukraina. Sjølv har Sjisjkin, ein av dei fremste russiskspråklege forfattarane i vår tid, valt eksil i Sveits. For Russland er eit land som «stadig vekk forvandler seg til et monster som glefser i seg både egne og andres barn».
Mikhail Sjisjkin er altså ikkje nådig mot fedrelandet sitt. Han nøler ikkje med å ønskja Russland nederlag i Ukraina. På same måte som Tyskland i 1945 treng Russland eit «nullpunkt», der landet blir tvinga til å ta eit oppgjer med si brutale imperiehistorie. Om det tyder oppløysing av landet, får det så vera. «Russland er høygravid med nye nasjonalstater», slår Sjisjkin fast, med ein av sine mange friske metaforar.
Medan eg les, minnest eg den russiske ungdommen eg stod saman med i den jublande folkemengda etter at Boris Jeltsin og demokratane hadde slått tilbake det gammalkommunistiske kuppet i august 1991. På eit lite russisk flagg skreiv han «for reinsinga av den russiske sjel» og gav meg det som eit minne. Det er den draumen russiske opposisjonelle ber på, om raske, revolusjonaere endringar som skal gi landet ein ny start. Men dei har alltid blitt skuffa.
Russland er forståeleg
Mikhail Sjisjkin skriv om Russland og russarar på ein måte som ein vestleg forfattar knapt kunne ha gjort utan å bli skulda for nedlatande forakt, på grensa til rasisme. Men samtidig avviser han all mystifisering av det russiske. Russland er eit resultat av historia, akkurat som andre land. Heilt frå mongolane på 1200-talet engasjerte russiske fyrstar til å gjera rakkarteneste med å utbytta og undertrykka sitt eige folk, har russarane vore okkuperte av ein overmektig, sentralisert stat. Det har dyrka fram menneskeforaktande brutalitet hos eliten, passiv slavementalitet i folket. Ei grunnleggjande russisk erfaring er at den som prøver å heva hovudet, blir halshogd.
Sjisjkin er då også aerleg på at den som vil forandra Russland, står overfor ei enorm oppgåve. Å skifta ut Putin – med Sjisjkins bilde ei grå mus som viste seg å vera ei rotte – har lite å seia. Det er den tusen år lange kulturelle og mentale børa russarane må kasta av seg.
Tvingar seg til håp
Han har heller ingen illusjonar om at dei russarane som ønskjer eit demokratisk og liberalt samfunn, er i fleirtal. Den russiske majoriteten «lever mentalt sett i middelalderen», mens minoriteten «har reist altfor mye, lest altfor mye og surfet altfor mye på internett».
Russiske liberale har aldri makta å smi kraftfulle alliansar med bønder og arbeidarar, dels på grunn av ein intellektuell arroganse som me også finn spor av hos Sjisjkin, sjølv om han innser problemet.
Dei liberale har også vist seg notorisk ute av stand til å samarbeida. «Alle vil vaere gjeteren som leder flokken alene», konstaterer Sjisjkin. Det lar seg også forklara. Den som med fare med sitt liv står opp mot eit regime som det russiske, har mange imponerande eigenskapar, men kompromissvilje er sjeldan ein av dei. Til slutt tvingar Mikhail Sjisjkin seg likevel til ein optimistisk konklusjon, bygd på ei tru på at historia lovmessig går i retning av større fridom, og at russarar i eksil viser seg like eigna til å leva i demokratiske samfunn som andre folk.
Det kan verka som eit anstrengt håp i forhold til det mørke bildet han har teikna av landet sitt, og stadfester vel eigentleg at russiske opposisjonelle nå som før er drivne av eit sterkt moralsk imperativ, men ikkje er like gode på politisk strategi. Alt i alt er «Fred eller krig» ei svaert lesverdig og laererik påminning om at det finst eit anna Russland som treng all den støtte dei kan få, og som det er gal manns verk å boikotta. Synd er det derfor at forlaget ikkje har gjort ein betre jobb med den norske utgåva.
Originalen er skriven på tysk, og det skin gjennom fleire gonger i transkripsjonen frå russisk, for eksempel i namn som «Prawda» og «Wolga». Eit uttrykk som «rettmessighet» i motsetning til «lovløshet» skurrar i mine øyre, og når det står at «Kim i Nord-Korea tar på verden med silkehansker», må det vera det motsette som er meint.