Det brutale slaget i Bø
Statspolitiet med 55 mann kom utstyrt med køller og revolverar for å drive bøndene frå gard og grunn. På Eika i Bø, der det hadde møtt opp naermare 800 demonstrantar, blei utkastinga stoppa.
– Samanstøyten mellom bønder og statspoliti på Ekrune i Nesherad og Eika i Bø våren 1933 var som eit Menstad-slag lenger inn i Telemark, og gav gjenlyd over det ganske land, skriv historikar Jostein Nerbøvik i boka «Bønder i kamp».
Bank i trøbbel
Litt av historia bak her er Gvarv Privatbank som vart skipa i 1918 med ein aksjekapital på 220.000 kroner. Banken dreiv godt, og var i fleire år den største skattytaren i Sauherad. Gjennom vinteren og våren 1932 blei uttaka større enn innskota, og finansinstitusjonen hamna i alvorleg trøbbel. Banksjef Hans Torbjørnsen Prestholt uttala til Varden at Bygdefolkets Krisehjelp (BK) hadde gjort sitt til at banken kom i alvorleg trøbbel.
Hardt mot hardt
På Vestigard Eika i Bø sat Ketil Eika, ein av dei fremste aktivistane i krisehjelpa med kring 100 mål dyrka innmark og 800 dekar skog. Han hadde slite tungt økonomiske i dei krevjande åra. I 1926 kjøpte kona Åste, fødd Gjernes, garden tilbake for 65.000 kroner. Våren 1932 byrja det igjen å rakne - Hypotekbanken forlanga tvangsauksjon for sitt krav. For å redde sitt tilgodehavande kjøpte Gvarv Privatbank eigedomen tilbake. Den 11. juni fekk Åste Eika brev om utkasting. Den vart tidfesta til 9. september 1932, men blei utsett til neste vår, naermare bestemt i mai 1933.
På timen
Privatbanken vart formelt oppløyst laurdag 30. juli 1932, men dei som styrde avviklinga banksjef Prestholt og sakførar Ketil Skogen - skulle drive inn det som var mogleg. Derfor blei det ein brutal aksjon mot småbrukaren Jon A. Stoa på Ekrune i Nesherad (Sauherad). Han hadde kjøpt dette bruket under høgkonjunkturen for 15.000 kroner. Stoa betalte ned 5.000 kroner, og var punktleg med avdraga på obligasjonen på 10.000 kroner. Da bankstyret innstilte drifta, kravde dei restsummen innbetalt på timen. Dette var sjølvsagt ikkje mogleg, og det blei lyst ut tvangsauksjon. Det blei privat mekling. Stoa skrapa saman 7.000 kroner, men banken forlanga heile summen. Utkastinga skulle skje 7. april 1933, men distriktslege Blom Bakke la ned forbod mot utkasting fordi eit par av barna var sjuke. Jon Stoa sjølv var ikkje heime for han jobba på jernbanen i Kristiansand.
Barna gret
Vel ein månad seinare var det ingen nåde. Banken slo til, med hjelp av Statspolitiet som kom med 55 tenestefolk til småbruket. Varden skriv dagen etter i eit stort oppslag at kring 300 demonstrantar møtte opp. Mesteparten var frå Sauherad og Bø, men saka engasjerte, slik at det òg kom om lag 60 personar frå Gjerpen, Solum, Skien og Holla.
Utkastinga skulle skje klokka 10, men det drog ut. Klokka 12.30 kom den talrike styrken frå Statspoltiet, med statspolitisjef Askvig og statspolitifullmektig Jonas Lie i spissen. Varden skreiv at det var full utrusting med stålhjelmar, køller og revolverar. Ein del tilreisande kommunistar skar seg kjeppar i skogen, men da mana leiar av Nes Krisehjelp, Ingebret Storkaas, til ro. Han sa: «Når vi demonstrerer la det skje på en rolig og verdig måte».
Ingen nåde
Likevel var det piping og tilrop mot statspolitiet og utkastinga, men banken viste ingen nåde, sjølv om det var sjuke barn i familien. Namsretten kom med avgjerda klokka 13.15. Jon Stoa og hans familie måtte ut. Eit kvarter seinare byrja jobben med å tømme huset. Kona og og dei gråtande barna gjekk bort i eldhuset. Leigetakarane i andre høgda fekk bli. Lensmann Halvor Bunkholt sa sidan at dette var den verste forretninga han måtte utføre.
Etter skjema
Statspolitiet reiste rundt klokka 14.30, med Eika i Bø som neste stoppestad. Journalist Olav Kvaalen kom fram til Eika før politifolka. Under aksjonen hadde avisa vår to journalistar der. Jonas Solheim rapporterte frå tingingane inne medan Kvaalen følgde med på det som skjedde ute på tunet. Da Prestholt og Skogen kom klokka 16 ropte demonstrantane: « Elsk din neste du kristensjel. Og igjen : Til Skogen med Skogen.»
Sjuke Sibylla
Også på denne garden var det sjuke barn, deriblant den 17 år gamle dottera Sibylla som var operert for blindtarmbetennelse. Broren Olav hadde tuberkulose. Sjukdomen gjorde at fylkeslege Moe kort tid før hadde konkludert med at utkasting ville verke opprivande og burde unngåast. Løpet såg ut til å vere køyrt, men inne i stova sat retten, styrt av lensmann Ingebret Darrud. Ved 17-tida om ettermiddagen melde lensmannen at det ikkje blei noko av utkastinga, og avgjerda blei møtt med jubel av dei 700800 demonstrantane. Det vart inngått eit forlik som gjekk ut på at Ketil Eika fekk leige eigedomen for 350 kroner i eitt år.
Som sikkerheit for leiga fekk banken transport i mjølkeleveransen. Dyrlege Fjalestad, som gjekk kraftig ut mot aksjonen til Statspolitiet, stilte garanti saman med Olav Lien frå Krisehjelpa.
Blei redda
Dramaet i Folkestadgrenda i Bø, ikkje langt frå Bø Sommarland, enda godt. Odelsgarden blei i slekta. I dag er det Rune Eika, oldebarn av Åste og Ketil Eika, som driv eigedomen. Garden er restaurert. For nokre år sidan fekk han og familien restaureringsprisen i Bø for den flotte oppgraderinga av våningshuset frå 1836.
KJELDER: Jostein Nerbøvik: Bønder i kamp. Bygdefolkets Krisehjelp 1925-33. Det Norske Samlaget, 1991 Varden september 1932 og aprilmai 1933 Bø-soga, band IV