Kasanot’ Kinapateg ti Bakuna? (2) Virginia A. Duldulao, Ph.D.
Saan koma nga umanay ti napasamak iti Dengvaxia a pagbutngantayo. Ituloytay’ ketdi ti agpabakuna.
KAYATMO a nasalun-atka. Kayatmo pay a nasalun-atkayo amin nga agkakabbalay. Uray pay ti pagilian, kayatna met a nasalun-at amin a tattaona. Dakkel ngamin ti perhuisio, malaksid pay ti kuarta ken panawen a mapukaw no agsakit ti tao. Karaman ti inka panagitured, maawan a ganaygay ken oportunidad. Saanka a makalang-ay ken mapan iti kayatmo a papanan. Saanka a naragsak ta saanka a makatrabaho ket awan sueldom. Mabalin pay ketdi a lumaadka ken kabutengdaka nga asitgan amangan no makaakarka.
Awan ti nagannak a dina aramiden amin a kabaelanna tapno sigurado a nasalun-at ken masalakniban ti anakna kadagiti sakit. Segun iti National Foundation for Infectious Diseases (NFID) iti website daytoy a www.adultvaccination.org, adda dagiti rason nga agpabakunatayo. Saan a mamimpinsan a mapaksiat wenno mapukaw dagiti mikrobio ket mabalin a lumtuadda iti ania man a panawen. Atakarenda dagiti saan a protektado iti bakuna.
Ti bakuna ti mangtaginayon iti salun-atmo ta proteksionmo daytoy agingga iti sibibiagka. No maliwayam ti agpabakuna, alistoka laeng a maakaran kadagiti sindadaan ken agwarwaras a sakit, ta nakalemmeng laeng dagitoy, nangruna no nakapsut ti resistensiam.
Kuna pay ti NFD a napateg ti bakuna iti sibubukel a salun-atmo a kas koma iti kinapateg ti makan ken ehersisio. Daytoy ti maysa kadagiti kalakaan ken katalgedan nga addang a manglapped iti panagsakitmo.
Nakaam-amak dagiti sakit ngem mabalin met a mapaksiat dagitoy babaen ti bakuna. Ti ngamin bakuna, patauden wenno riingenna dagiti antibodies a pannakasoldado ti bagi a makirapuk kadagiti antigen wenno mikrobio. Nailawlawagen daytoy iti immuna a paset ti salaysay. Ammotayon ti kinabileg dagiti soldado a mangparmek kadagiti kabusor. Kaipapanan ti bakuna ‘tay pagdumaan ti biag ken patay. No saanka a nabakunaan, agsakitka a mabalin a patay ti tungpalna ngem no nabakunaanna naturedka ta adda sarikedkedmo. Segun iti WHO, ag-tallo a milion dagiti matay a gapuanan dagiti vaccine preventable diseases. Inggudua
iti daytoy a bilang ket ubbing a lima ken nababbaba ti tawenda.
Kadagupan dagiti amin a maitudok ken maipauneg iti bagi nga agas, ti bakuna ti katalgedan. Naisalaysayen no kasano a mapartuat, no mano a tattao ti pakaipadasanna sakbay a maaprobaran ken malisensiaan tapno mausar. Nupay ti aktibo a ramen ti bakuna ket aggapu met laeng iti mikrobio a labananna, saannakan a pagsakiten iti dayta met laeng a sakit ta limmasaten daytoy iti adu a proseso ken naaramiden a pangkontra.
Uray no ubing pay ken nasalun-at, mabalin met latta a maakaran ken agsakit nangruna dagiti ubbing unay ken dagiti nataengan. Awan pilpilien dagiti vaccine preventable diseases a dalapusen. Ngem ti bakuna ti mamagtalinaed kadakuada a nasalun-at.
Kamaudiananna, nangina ti agsakit. Ta apay koma ngamin nga adda agsakit kadagiti vaccine preventable diseases ket adda met bakuna a mangsaluad iti salun-at? Masulitka a mapan agpabakuna wenno awan ti tiempom? Adayo ti lugaryo? Saanen a parikut dagitoy ta ti bakuna mayasidegen kadakayo. Wenno mabutengka?
Iti agdama, adun dagiti bakuna kontra kadagiti sakit. Maysa kadagitoy ti kabaruanan a partuat kontra iti dengue. Yakar ti lamok daytoy a sakit. Segun iti World Health Organization (WHO), dandani inggudua iti sangalubongan ti agpeggad iti daytoy a sakit. Segun met iti www.contagionlive.com, nasurok a 390-milion a katao iti sangalubongan ti impektado iti dengue iti kada tawen.
Bakuna Kontra Dengue
Ti Dengvaxia a partuat ti Sanofi Pasteur ti umuna pay laeng a lisensiado a bakuna kontra iti dengue a para kadagiti agtawen iti siam agingga iti 45. Ti Sanofi Pasteur a masarakan ti headquarters-na idiay Lyon, France ti kadakkelan a kompania nga agparpartuat iti bakuna. Addaan daytoy iti ag-15,000 nga empleado ken agar-aramid ti 31 a klase ti bakuna.
Ti impormasion nga inyetnag ti Sanofi idi Nobiembre 25, 2017 iti daydi agdama nga eksperimentoda maipanggep iti kinasamay ken kinatalged ti bakuna kinunana: Ti Dengvaxia makaited iti agnanayon a proteksion kadagiti nagsakiten iti dengue. Dagiti saan pay a naimpektaran mabalin a maaddaan iti nakarkaro a sakit kalpasan ti pannakabakuna wenno nakarkaro a sintoma no ‘tay pudnon a dengue ti mangkapet kadakuada.
Ti ballaag ti Sanofi a naipan iti etiketa ti botelia a naglaon iti bakuna isu daytoy: Mairekomendar laeng ti bakuna no ti namnamaen a benepisio ket nadagdagsen ngem ti peggad. Saan a mairekomendar kadagiti saan pay a naimpektaran iti dengue virus.
Sakbay pay dagitoy a ballaag, inaprobaranen ti Filipinas daytoy a bakuna idi Disiembre 2015 (mabayag pay a malpas ti maudi a clinical trial ti Sanofi). Kinagiddanna ti Mexico ken Brazil, simmaruno ti El Salvador, Costa Rica, Paraguay, Guatamela, Peru, Indonesia, Thailand ken Singapore. Agsangapulo ket siam dagiti pagilian a nangaprobar iti daytoy idi 2017.
Maysa ti Filipinas kadagiti sangapulo a pagilian a nakaiwayatan ti pannakaadal ti seguridad ken kinasamay ti bakuna idi 2014. Nagaplikar ti Sanofi iti DOH idi Oktubre 29, 2015 tapno mailista iti Philippine National Formulary (PNF). Ditoy ti pakailistaan amin nga agas, karaman ti bakuna, a masapul nga iggem dagiti amin a botika bayat a maur-uray ti panangaprobar ti FDA iti nasao a bakuna.
Nakipagkita da Presidente Aquino ken Secretary Garin kadagiti opisial ti Sanofi idiay France idi Disiembre 1, 2015. Idi Disiembre 10, indatag ni Garin ti budget proposal tapno gumatang ti pagilian ti tallo a milion a dosis. Nangilatang ti Department of Budget and Management iti P3.5-bilion nga igatang iti bakuna. Idi Pebrero 2016, nangited ni Garin iti sertipiko a saanen a maipadas ti Dengvaxia iti sumagmamano a katao ken lugar. Daytoy ‘tay pilot study tapno mapaneknekan pay ti kinasamay ken kinatalged ti bakuna kadagiti pakausaranna. Iti dayta met laeng a bulan, sinangaili ti pagilian ti sangalubongan a pannakayalnag ti Dengvaxia a kas dengue vaccine.
Iti sumaruno a bulan, Marso 16, 2016, impakdaar ti WHO a ti Dengvaxia mabalin a saan nga epektibo isu a kasapulan ti adadu pay a pannakaadalna. Ngem idi Abril 4, 2016, narugianen ti pannakabakuna dagiti ubbing iti Dengvaxia. Nabakunaan dagiti estudiante iti Grade 4 kadagiti rehion a pagrarairaan iti dengue a kas iti National Capital Region, Calabarzon, ken Central Luzon. Idi Hulio 2016, kinuna manen ti WHO a mabalin a nasamay ti bakuna kadagiti nagsakit idin iti dengue ngem mabalin ketdi adadda pay ti peggad nga ipaayna kadagiti saan pay a nagsakit iti dengue. Kunana pay a saanna nga irekomendar ti Dengvaxia iti immunization program dagiti pagilian.
Naisardengen ti panagbakuna. Nasurok metten a tallopulo dagiti natay a nabakunaan ken mabalin nga umad-adu pay. Agbayag daytoy a kontrobersia. Ta apay ngamin nga iti laksid dagiti ballaag, nagbalin a sulpeng dagiti pangpangulo. Adu dagiti saludsod ken pinnabasol. Naisakripio dagiti ay-ayatentayo nga annak. Adda ngata danios ti Sanofi ket adda met dagiti ballaagna? Nalawag a saan pay nalpas ti maudi a pannakaadal ti bakuna. Nagbalin dagiti annaktayo a guinea pig. Daytoy dagitay pakaipadasan dagiti takuat a dida ammo a pasetda iti eksperimento. Ngem uray pay no madanios, dakkel latta ti bentahe ti Sanofi gapu kadagiti datos a nakalapna iti nalawlawa a pannakaipadas ti Dengvaxia. Agsubli dagiti sientistada iti drawing board (rugi ti proyekto) tapno maarisit ket marisut dagiti pagkapsutan ti partuatda. Saanen a kayat nga isubli pay ti Sanofi ti bayad dagiti saan a naaramat a bakuna. Ta asino ngamin ti nagbasol?
Agpabakunaka Kadi Pay?
Wen, agtultuloy daytoy a programa ti gobierno. Saan nga umanay a pagbutngan ti napasamak iti bakuna a dengue.
Ti Mandatory Infants and Children Health Immunization Act of 2011 inkapilitan ti pannakabakuna dagiti ubbing. Libre daytoy a serbisio kadagiti amin nga ospital ken health center a para kadagiti kayanak agingga’t lima ti tawenna nga ubbing kontra kadagiti sakit a gapuanan dagiti bakteria ken bayrus. Sakbay daytoy a linteg, nayetnag idi 1976 ti Expanded Program on Immunization babaen ti Presidential Decree 996. Programa daytoy ti WHO a mangited iti libre a bakuna kadagiti amin nga ubbing agraman ti inada. Idi 2004, inyetnag to DOH ti Reaching Every Barangay (REB) a programana tapno awanen ti rason nga adda saan a mabakunaan. Maituloy met a mabakunaan dagiti naisardeng. Iti kada Mierkoles ti aldaw ti panagbakuna iti entero a pagilian. Maaramid daytoy iti binulan kadagiti health center ket kada tallo a bulan kadagiti nasulinek a lugar. Mapan danonen dagiti agserserbi iti salun-at sadino man ti yanda.
Dakkel ti gastos ti gobierno tapno laeng nasalun-at dagiti umilina. Agdagup iti P107.3-bilion ti badiet ti DOH a ti P7.3-bilion ket para iti immunization wenno pannakabakuna dagiti maladaga ken P2.7-milion a para kadagiti masikog kontra iti tetanus. Puntiria ti DOH ti 85 a porsiento dagiti mabakunaan no saan a madanon ti 100 a porsiento. Iti agdama ag-65 a porsiento laeng kadagiti ubbing ti addaan iti scheduled immunization.
Adda met latta dagiti problema isu a saan a madanon ti target ti DOH a kas koma no masakit ti ubing. Mabalin kadi ti agpabakuna uray no masakit? Wen, segun kadagiti agbakbakuna. Adda met dagiti gundaway a malibtawan ti panagpabakuna gapu iti nagduduma a rason. No man nalibtawan, mabalin nga ituloy latta a saanen a doblien ti naibakuna.
No adalen ti kinapateg ti bakuna ken no ay-ayatentayo ti bukodtayo a bagi agraman dagiti annak ken kameng ti pamiliatayo, saan koma nga umanay ti napasamak iti Dengvaxia a pagbutngantayo. Ituloytay ketdi ti agpabakuna.—O