Ama ken Anak F. Sionil Jose

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hulio 7, 1952 a bilang.

SAAN koma a natay ni Ludovico bayat ti kinaubingna ngem nagbanag a kasta. Pito laeng idi ti tawenko; sangapulo ket innem met ti tawenna, maysa a natayag nga agkabannuag nga addaan kadagiti mata a kasla kanayon nga agsusugel ngem madagdagus nga agrimat no agbalikas. Ngem saan unay a matimtimek ni Ludovico.

No agsao, kasla sapsapulenna latta dagiti umno a banag a baliksenna.

Masansan nga agar-aruat iti pantalon a maong, a pumurpuraw ti tumeng ken likudna. Nangato ti pukisna ket tumakder ti buokna.

Kadagiti bigat ti Domingo, kalpasan ti umuna a misa, umay ni Ludovico iti balaymi ket kaduana ti dakkelna a babai, ni Baket Feliza, maysa a nalap-it ken nakuttong a babai a nganngani saan a mangngeg ti panagbalikasna gapu iti kabassit ti timekna. Kanayon nga adda kappuros a nateng iti labbana a manamnama a saan met a makaited iti adu a kuarta. Masansan met nga adda sangareppet a kayo a pagsungrod nga itugotna. No dadduma, itedna daytoy sangareppet a kayo iti tarakenmi ket masansan a nayonanna iti sumagmamano nga itlog ken bungbunga. Maysa a nagaget a babai ket mapaneknekan daytoy babaen ti nasayaat a panangsagadna iti kamarin ken ti inaladan no baonen ni tatang. Agawit met ni Ludovico iti kayo a pagsungrod, nagango nga akasia wenno dalipawen ket assiwanna dagitoy iti naamnut a butakal ti bayog. Dua kareppet a kayo ti isagutna nga agpaay iti balay, ket gapu ta kasugponmi ni tatangna, masapul nga ikkannakami iti pagsungrod.

Kanayon a sakasaka dagiti agina nga agudong ket napuskol ti pitak wenno tapok kadagiti sakada a mainugot iti agdama a panawen. Ibagak ti yuulida ngem agkedkedda ket sawenda a narugit dagiti sakada. Agkedkedda pay laeng nga umuli uray no nalpasdan a binugguan dagiti sakada iti gripo iti likudan ti kosina. Kalpasan ti panangisimpada kadagiti kayo iti sirok ti kamarin, agpalpallailang ni Ludovico iti paraangan ket mapan met ilako ni Baket Feliza ti sinusuonna a nateng iti tiendaan. Agsubli ‘toy baket iti balay iti maikasangapulo ket maysa nga oras nga awanen ti natengna. Iti labbana, makita ti daing a nabungon iti nagango a bulong ti saba, maysa a botelia ti segden, ket no dadduma adda met kankanen ken dadduma pay a bambanag a magatang kadagiti naruay a tiendaan ti Intsik a naintar iti tiendaan.

Saanda nga agawid idiay away agingga iti pannakapaneknek ni tatang iti kaaddada, ket saan a masapul a kasaona ida no di ket manglugay laeng. Bayat ti panangur-urayna ken ni nanangna, agtugaw ni Ludovico iti sirok ti narukbos nga akasia iti paraangan. Balbaliwanna ti panagtugawna iti kinabiti a bangko iti paraangan ket no mauma nga agtugtugaw, mapan iti nabisilan a dalan ngem pulos a saan nga agturong iti naarimbangaw a tiendaan. Iti naminsan, sinaludsodko no napadasanna ti nagadal. “Nadanonko ti maikatlo a grado,” kinunana. Kadagiti panawen ti ani, kumuyogak iti mangimaton kadagiti pagsanikuaanmi a mapan iti kataltalonan. Ibatinak ‘toy pannakabagi ni tatang iti balay da Ludovico. Masansan a bagkatennak ni Ludovico ket ipaspasakaynak iti abagana. Kumpetak met iti ababa ken nakersang a buokna. Iti maysa nga aldaw, napankami nagala iti bunga ti kamantiris iti igid ti bitang. Dayta daydi aldaw a panagbutengna unay. Napakaruskosak idi pinadasko ti umuli iti puon ti kamantiris ket nagaradgadan dagiti takiagko. Inungtan ni tatang ni Ludovico gapu iti panangisungsongna kano kaniak. Kalpasan dayta, naan-annad idin ti panangbantay ni Ludovico kaniak.

Malagipko daydi aldaw a panagtaktakdermi iti igid ti pakias idi intayab ti napigsa nga angin ti kallugongko. Nagin-inayad a bimmaba iti nagalis nga igid ti pakias tapno alaenna ti kallugongko. Idi inyaddangna ti sakana nga agpababa, diak ammo no ania ti napanunotko ta induronko ni Ludovico ket natinnag iti pakias. Naidumduma ti pungtotna ket katawaak met a katawa agingga iti pannakariknak a pudno a makaunget. Impagarupko nga ibalesna ti panangdangranko kenkuana ngem idi nadlawna ti panagbutengko, rinugianna metten ti nagkatawa. Nagkatawa iti napigsa ken napaut ket impagarupko a saanen a sumardeng.

Kalpasan ti panawen ti ani, nagbanag nga awan ti ganasko a mangimatang kadagiti nalawa a kataltalonan. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, simmangpet ti tudo; arbis laeng idi damo ngem kasla parakupok ti langit dagiti simmaruno. Nupay kasta ti panawen, anusan latta ni Ludovico ti mangyudong iti dua kareppet a kayo ket pagnaenna ti uppat a kilometro manipud iti away agingga iti balay. Nagtugawak iti maudi a tukad ti agdan ti kosina ket binuyak ti napaut a panangitaya ni Ludovico iti ngiwatna iti gripo gapu iti nalaus a pannakawawna. Kayatko unay idi nga angawen ket napanko pinarsiakan iti danum. Nagar-ariwawakami agingga iti panangibaga ti tarakenmi a babai iti ipapanawna ket nagtungpal a dagus a kasla napat-ilan nga aso. Linaawak ken saannak nga impangag. Pito laeng idi ti tawenko.

Saanko itan a malipatan daydi naudi a yaay ni Baket Feliza iti balaymi. Susuonna ti dakkel a labba ti nateng nga ilakona iti tiendaan. Ngem saanna nga indisso. Kalpasan ti yiinum ni Ludovico, nangrugi a naguyek ni Baket Feliza. Iniggaman ni Ludovico ti labba iti ulo ti inana sa imbabana, sa pinikpikna ti likud ni nanangna. “Kunak la ngarud kadakayo a saankayon nga agudong. Kitaenyo, mangrugi manen.”

Naimatangak ti panagdumog ni Baket Feliza ken ti panangsarapana iti barukongna. Timmupra iti nalabaga, nalabaga unay. “Ania dayta?” sinaludsodko ta nasdaawak unay. Nagtugaw, intayana ti dakulapna iti gripo tapno agmulugumog. Iti pannakakitak nga awan ti aramatenna, napanak nangala iti baso ket inyawatko kenkuana. Nagyaman kaniak idi simmardeng ti uyekna.

Rimmuar ni tatang. Sinaludsod no ania ti napasamak. Imbagak kenkuana nupay agkedked koma ti riknak.

“Saanka nga agaw-awit iti nadagsen, Feliza,” kinuna ni tatang. “Uray ket napigsa nga agkabannuag ni Ludovico. Isu ti agawit a saan ketdi a sika. Wenno nasadut kadi ni Ludovico?”

Limmabbasit ni Ludovico iti apagdarikmat sa nagbalikas. “Saan, apo, saanak a nasadut.”

Kalpasan ti ipapanawda, sinaludsod ni tatang no siak ti nangted iti baso. Imbagak a siak ti nangted. Imbagana iti tarakenmi a babai nga ugasanna ti baso iti napudot a danum. Kinuna ni tatang kaniak: “Saanmo nga it-ited ken ni Feliza dagiti alikamen nga araramatentayo.”

Dayta ti naudi a yaay ni Baket Feliza iti balaymi. Ket kalpasan ti makabulan, saan metten nga um-umay ni Ludovico iti balay. Ni tatangna ti nangitulod kadagiti kayo. Idi sinaludsodko no yan ni Ludovico, imbagana a napan nangayo idiay bantay. Mangug-uging pay tapno adda mailako nga agbalin a kuarta. Masakit unay ni nanangna.

Ket iti pannakangngegko iti daytoy, naipalagip amin kaniak: Iti naminsan a kaaddak iti abaga ni Ludovico, sinaludsodko kenkuana: “Ania ti kayatmo a pagbalinan inton mataenganka?”

Insungbatna a “nganngani nataenganen” a kas ken ni tatangna ngem impapilitko a mabalin nga adda sabali a kayatna a pagbalinan.

“Ala ngarud,” kinunana a sikakatawa ken siaanus a mangaw-awit kaniak iti abagana. Iti likudmi, maimatangan ti saan nga agpapatas a pannakaitupek ti langit kadagiti turturod iti Rosales ket iti sanguananmi, makita ti agkarkarayam a Bantay Balungao.

Intudona dagiti bantay. “Kayatko ti mangtagikua iti maysa kadagita. Saanka pay a nakapan idiay. Dimo ammo ti rikna ti makapagtagikua iti sumagmamano a puon ti kayo. Dadakkel a kayo a mangipaay iti adu nga isungrod. Sagat ken parunapin. Agpaayda a nalagda nga adigi ti balay.”

Ket sinalaysayna dagiti bambanag maipapan kadagiti kayo; ti pannakatuangda ken ti pannakapaguyodda a maibaba. Ket nasagidna pay a sinarita no kasano ti panagtiliwna kadagiti lames kadagiti baresbes dagiti bantay, ti pannakisubang ni tatangna ken ni ulitegna maipapan iti padanum, ken ti pannakasugat ti kasinsinna kabayatan ti panagiinumda. Pagam-ammuan la ta simmiplot iti panunotna ni nanangna, ket sinalaysaysayna kaniak ti pannakaparparigat ti ingungotenna nga ina nga agtrabaho iti nadagsen, a mabalin a maipada iti nuang, aglaba, agbayo, tumulong iti panagbukual iti daga…

Ket naiwakas ti panagani. Adu dagiti kareton dagiti kasugponmi iti paraangan ket napno dagitoy a kareton iti sinako nga irik. Inurnosda a naimbag dagiti sinako nga irik iti kamarin ni tatang. Iti maysa a bigat, inyeg ni Chan Hai ti trakna iti paraangan, nakiangaw ken ni tatang, tinimbangda dagiti irik, ket adu ti impanawna. Namin-adu a binilang ni tatang ti kuarta nga imbayad ti Intsik iti irik sa idulinna iti caja de hierro.

Adu dagiti bambanag a gatgatangen ni tatang no adda kasta a paglakuanna ket maikkan pay dagiti babaonen iti baro a lupot. Adda sumagmamano a babbaro a muebles a nayuli iti balay. Diak ammo no ania ti nangipaayan ti tatang ni Ludovico iti biangna iti naani. Ta idi immay ni Ludovico iti balay, daydi pay laeng maong a takup ti tumeng ken likudna ti aruatenna, ket idi met simmangpet ni nanangna a sililing-et ken sibebessag a naggapu iti tiendaan, awan sabali a nagyan iti labbana no saan laeng a sangabotelia a segden, sabon ken dadduma pay a masapsapul iti uneg ti balay.

Iti saan a nabayag, dimteng ti tudo. Itan, nalamiis ken nasalemsem dagiti agsapa. Nagsabong dagiti mula ket nagparang dagiti kimmunig a kulibangbang.