Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
M ANIPUD idi 1983, kapid, awan sarday ti panagbel-a ken panagipugso ti Bulkan Kilauea idiay Big Island iti lava (natunaw a bato). Ginasuten nga ektaria ti nagaburan iti lava idinto nga adda nasurok a 12 nga ektaria ti nagaburan a paset ti baybay.
Itay napalabas a Huebes, Mayo 3, nagginggined idiay Big Island. Nupay saan unay a napigsa ti ginggined, sumagmamano a paset ti daga idiay Distrito ti Puna, kangrunaanna iti Leilani Estate, ti nagrengngat— aganay a 12 a milia (19 km) iti daya ti bulkan. Manipud kadagiti rengngat, simngaw ti asuk ti mapupuoran nga asupre. Iti kabigatanna, sakbay ti pangngaldaw, nagginggined iti napigsa (5.6 magnitude).
Gapu iti ginggined, 62 amin, limmawa dagiti rengngat ket nangrugi a rimmuar ti lava. Kalpasan ti nasurok a maysa nga oras, nagginggined iti napigpigsa (6.9 magnitude). Iti daytoy a gundaway, kinuna dagiti agnaed iti Leilani Estate a kasla adda nagrissuod iti uneg ti daga. Kellaat, nagungap ti rengngat iti akindaya a paset ti Leilani Estate ket naipugso ti umap-apuy a nalunag a bato.
Kinuna ni Wendy Sandovall, Volcanologist ti U.S. Geological Survey, nga agarup 230 a kadapan (70 a metro) wenno kaibatogan ti 25 a kadsaaran ti natayag a pasdek ti kangato ti immuna a pussuak ti lava. Kadagiti dadduma a dadakkel a rengngat, aganay a walo, nagasimbuyok ti asuk ken nangrugi a nagayus ti kasla agburburek a tagapulot ti kalabagana a laba. Agarup innem a kadapan ti uloulo ti ayus.
“Gumayebgeb amin a madalanan ti ayus ti lava, agraman dagiti naata a kayo,” panangiladawan ni Tessie Vigilla, tubo iti Paoay ken Banna, maysa a nurse, nga agtaeng iti dua a ligason manipud iti burayok ti lava. “Pagpiaanna, nangatngato ti balaymi ngem ti pagturongan ti ayus.”
Ngem awan ti makuna a natalged iti dayta a lugar— uray pay dagiti adda iti nangato a paset ti turod— maibilang amin a napeggad ta di laeng ammo no kellaat nga adda agbirri a daga ket pumsuak ti lava isu a naibilin nga agpakni amin dagiti 1700 a lumugar iti Evacuation Center ken iti Community Center ti Pahoa, agarup uppat a milia (6.4 km).
Iti agdama, kalpasan ti uppat nga aldaw, addan 104 acres (42 nga ektaria) ti nagaburan iti lava. Adda metten 37 a balay ken dadduma a pasdek ti nauram. Maysa kadagiti dua a kalsada a sumrek iti Leilani Estate ti nairaman a nagaburan. Nabantayanen ti maikadua a kalsada tapno kapkapnekan nga awan ti makastrek iti dayta a lugar.
“Napeggad, “kinuna ni Janet Babb, Hawaii Volcano Observatory goelogist, “mabalin nga agtultuloy ti panagrengngat ti daga. Ti makadakes, iti agdama, awan ti makaipadles ti sumaruno pagrengngatan ti daga ken no inton kaano. Daytoy ti mangipakita iti kinadatdatlag ti nakaparsuaan. Awan ti makaibaga no sadino ti paggapuan ken pagayusan ti lava. Ti natalged a lugar ita, mabalin a napeggad inton madamdama. Napardas unay dagiti pasamak. Dayta ita ti dakkel a parikut a sangsanguen dagiti lumugar.”
Kinuna ni Charles Mandeville, program coordinator ti US Geological Survey, a napudot ti sumsumngay nga asuk kadagiti rengngat— 2,100 degrees Fahrenheit (1,149 degrees Celsius).
Iti panangiladawan ni Tessie, uray saan pay a nakadanon ti lava, mangrugin a gumayebgeb dagiti kayo wenno balay a maasitgan ti ayus daytoy.
“Naimbag pay ti kadawyan nga uram ta adda maitulong ti bombero,” kinuna ni Tessie. “Ngem iti daytoy, kararag laeng ti mabalin a karaptan. Ti makadakes, kasla agpannuray ti rungsot ni Madam Pele.” Ni Madam Pele ti makunkuna a diosa dagiti bulkan.
Ngem ti maysa a nakas-ang, saan a maimatangan dagiti bumalay ti pannakauram ti pagtaenganda. Maammuanda laengen nga awanen ti pagtaenganda no maipakita ti video manipud iti Civil Defense a mangipakpakaammo iti agdama a mapaspasamak iti aglawlaw ken iti pagayusan ti lava.
Maipalagip nga idi 1955, nasurok a tallo a bulan ti panagpuspussuak ti lava ken nakagaburan ti 4,000 acres (1,618 nga ektaria) idinto nga idi 2014, ti kabalbalayan iti ili ti Pahoa ti nagayusan ti lava. Nupay naginad ti panagayus ti lava iti daydi a tawen, adda 60 a balay ken dadduma a pasdek a napuoran.
Iti agdama, awan ti makaibaga no ania ti sumaruno a mapasamak. Ngem no kitaen ti agsalsalunson a lava iti wangawangan ti Bulkan Kilauea, kasla awan masirayan a panagpatinggana.—O