Ti Pudno Maipanggep iti Buok Virginia A. Duldulao, Ph.D.
Dungdungnguem ti buokmo. Balangatmo daytoy nga awan kaibatoganna.
URAY ti gagangay a tao, makaaramid met iti bukodna a korona a mangited kenkuana iti ragsak ken panagraem iti bukodna a bagi. “Crowning glory” ngamin ti awag iti buok a nabiag, nasalun-at, nalamuyot ken nasilap a makapurar pay no tuparen ti init. Kasla korona a mangted iti tangig ken ragsak iti akimbuok. Simbolismo laeng daytoy. Adda naun-uneg a kaipapananna.
Dagiti Kaipapanan ti Buok
Tallo a nagan, sarsarita man wenno pudno, ti naglatak gapu iti naisangsangayan a buokda: ni Lady Godiva, ni Rapunzel, ken ni Goldilocks.
Asawa ti ari ni Lady Godiva. Nadangkok ti ari ken awan asina kadagiti iturayanna. Pagbuisenna ida iti dakkel uray narigat ti panagbiagda. No dida makabayad, dusaenna ida. Kasunganina ni Lady Godiva; naasi kadagiti tattao. Kinasaritana ti ari tapno saanna a parigaten dagiti iturayanna. Kinarit ti ari ti asawana. Kinunana a no makalasat iti kalsada a nakakabalio ken silalabus, patganna ti dawatna. Gapu iti asina, inawatna ti karit. Binagaan ni Lady Godiva dagiti tattao nga ibalunetda dagiti tawa ken ridawda. Inwakrayna ti nakangisngisit ken atiddog a buokna iti sangona sa pinatarayna iti kalsada ti nagsakayanna a kabalio.
Iti sabali a bangir, ni Rapunzel, isu ti imbayad ti inana iti bruha. Idi ngamin aginaw ti inana, arigna a matay no di makapangan iti bunga ti mula nga adda iti minuyongan ti bruha. Nakapimpintas nga ubing ni Rapunzel; bimmalitok ti atiddog a buokna. Idi agtawen iti sangapulo ket
dua, impupok ti bruha iti torre. Iti
naminsan, nangngeg ti lumabas a prinsipe ti panagkantana. Tapno mabisita ti prinsipe, ipauyaoy ni Rapuzel ti buokna tapno makauli ti prinsipe. Nagbunga ti ayan-ayatda. Pinuted ti bruha ti buok ni Rapunzel sa impuruakna ti balasang iti kabakiran. Naganak ni Rapunzel iti singin. Binulsek ti bruha ti prinsipe idi mapanna koma bisitaen ni Rapunzel. Impauyaoy ngamin ti bruha ti pinutedna a buok ni Rapunzel tapno makauli. Nagsarak met laeng ti prinsipe ken ni Rapunzel babaen ti boses ni Rapunzel a nangitunda iti prinsipe iti yan daytoy. Dagiti lua ni Rapunzel ti nakaagas iti panagbulsek ti prinsipe.
Maysa met nga ubing ni Goldilocks a bimmalitok ti buokna, naayat, mannakitinnulong, ken nasingpet. Gapu ta kasla balitok ti buokna, napanaganan iti Goldilocks. Ngamin ti “lock,” balikas nga English a ti kayatna a sawen, buok; gold met ti balitok.
Iti I Corinto 11:15 kunana a naalas no atiddog ti buok ti lalaki “ngem napintas a banag iti babai. Naited kenkuana ti atiddog a buok a pannakadalungdongna.”
Idi 1950s, dagidi babbai a komunista ken soldado, kinaykayatda ti ababa a buok, ‘tay baba ti lapayagda ti kakitingna. Naawagan daytoy a pukis iti ‘liberation hairdo’ a kayatna a sawen, nawaya ti bukodda a panagbiag. Agpapan ita, ar-aramaten dagiti babbai ti buokda a pangipasimudaag iti kinaasinoda.
Saan met laeng a ti buok ti babai ti adda simbolismona. Kas pagarigan ni Samson iti Biblia, atiddog ti buokna. Nakapigpigsa ngem kimmapsut idi naputed ti buokna gapu iti panangallilaw kenkuana ni Delilah. Ti kayat nga ipasimudaag daytoy, ti kinaatiddog ti buok, kasta met ti kinapigsa ti pammati ken panagtungpal kadagiti sursuro ti Mannakabalin. Ngem no tallikudam dagita a pammati ken maallilawka kadagiti saan nga umno nga aramid (nga ipabigbig ti pannakaputed ti buok), kumapsut ken maawanka iti pagarian ti Dios.
Nagpakalbo dagidi soldado a Griego nga indauluan ni Alexander the Great tapno saan a mapungot ida dagiti kalabanda no makirinnapokda. Mabalin a saan a daytoy ti pudno a rason ngem tapno tumibker ti pakinakemda a makigubat.
Adda met dagiti lallaki a boluntario nga agpakalbo. Iti kabbaro a panagsukisok maipanggep iti daytoy, naammuan nga iti panagrikna dagitoy a lallaki, natibtibker ken nabilbilegda no kua. Iti pay sabali a panagadal, kuna dagiti napagsaludodan a dagiti nagpakalbo, kasla 13 a porsiento a napigpigsa, nataytayag ken ad-adda ti kabalinanda a mangipangulo no idasig kadagitay nabuok wenno naingpis ti buokda. Mas dominante, papatien ken kontrolado dagiti nagpakalbo ti situasion.
Inaramat ni Albert Mannes, lecturer ti University of Pennsylania Wharton School of Business, ti mangrugin a lumawlawa a mugingna tapno agpakalbo. Paset daytoy ti eksperimentona a mangammo iti reaksion dagiti tattao maipanggep kenkuana. Napaliiwna a lislisian dagiti tattao ta kasla kabainda isuna; no saanda a maliklikan, narespeto ti pannakilangenda kenkuana— kayatna a sawen, kasla nabileg isuna iti panagkita kenkuana dagiti tattao. Tallo nga eksperimento ti inwayatna. Dagitoy ti resulta a naipablaak iti Social Psychological and Personality Science Journal: Dagiti nagpakalbo ti kangatuan iti promedio maipanggep iti kinabileg, kinamanangallukoy ken papatien. Dagiti met nabuok ti kaguguapuan. Dagiti rumasrasay ti buokda ti kababaan iti promedio iti amin nga aspekto.
Kinuna pay ni Mannes a saan nga agbabawi iti panagpakalbona. Maysa daytoy a kasayaatan a pangngeddengna iti biag. Naammuanna pay babaen ti eksperimentona a nangato ti sex appeal dagiti kalbo, segun kadagiti babbai.
Ti Buok
Agtubo daytoy manipud ti puonna a maawagan iti follicle nga adda iti akinrabaw a paset ti kudil, a kas koma iti bawang wenno lasona nga addaan iti ‘bulb’ a paggapuan ti rusing. Addaan daytoy iti stem cells a mangtaginayon iti kaadda ti agtubo a buok uray no maparut daytoy. Iti daytoy a follicle ti pakasarakan iti sibibiag a buok. Kayatna a sawen a no nakaruaren ti buok iti follicle, awanen ti biag daytoy ngem saan ketdi nga agregreg no di ket umatatiddog ta adda met ti follicle a mangbiag iti baba ti kudil ken kudil ti ulo. No naibusen ti melanin wenno maris a patauden met laeng ti follicle, pumurawen, nga isu ‘tay uban a gagangay a rummuar no nataengan unayen ti tao.
Tallo a klase ti buok; apsay wenno unnat, panguloten, kulot ken nakakulkulot wenno kinky. Napintas amin dagitoy segun iti pannakaestimarda ken babaen dagiti ipauneg a makan. Adda met ti nabengbeng ti panagbubuokna, normal wenno apagisu la ti kaaduna, ken narasay. Adda pay ti napino, nakersang ken apagisu la a kinalamuyot. No dadduma, ipagaruptayo a ti buok a kasla nakusokuso a barut a kas iti buok dagiti Aprikano ket nakersang. Daytoy a panangipagarup ti nangpatured kaniak a napan iti likud ti Nigerian nga agbasbasa iti library idiay UPLB ket riniknak ti buokna. Nakalamlamuyot.
Dina ngata nadlaw? Samman ta uray no natayen ti buok, naimula met pay laeng iti follicle.
Apay a ti buok ti masakit wenno agpapauyo ti amloyan wenno aprosan a saan ketdi a ti no ania la ditan a paset ti bagina? Gapu ta addaan ti buok iti autonomous sensory meridian response (ASMR) a kayatna a sawen a makapataud iti naimnas a rikna a kasla mabang-aran wenno malag- anan ti tao no maamloyan ti buokna. Adda kasla nalailo a kulding a mapataud manipud iti kudil ti ulo nga agturong iti utek sa agpababa iti likud ti tengnged nga agpatingga iti nangato a paset ti duri. Padasem a yamoy-amoy ti buokmo wenno sagaysayem babaen dagiti ramaymo. Mariknam a kasla mainanaanka. Paset ti panangay-ayo ken panagumbi.
Ag-100,000 a buok ti adda iti kudil ti ulo, maysa iti kada follicle. Tunggal nginabras a buok, addaan iti bukod a siklo ti biagna. Umatiddog ti buok iti agarup kagudua ti pulgada iti kada bulan ken agbayag iti dua agingga iti innem a tawen. Aginana kalpasanna. Agsardeng nga umatiddog iti makabulan sa agregreg. Mangrugi ti sumaruno a siklo— baro a buok iti kada follicle.
Normal lang no agregreg ti agarup 50 agingga ti 100 a nginabras iti kada aldaw. Saanka a madanagan ta agtubo met laeng. Ngem no adu unayen ti agregreg wenno saan nga agsardeng ti irarasay ti buok, ikonsultan iti doktor.
Saan laeng a lalaki ti mabalin nga agkalbo (daytay saan nga iranta). Kadagiti babbai, mangrugi a rumasay ti bibisngayanda sa lumawlawa wenno agkalbo iti tuktok. Manmano met ketdi ti kakastoy a kaso malaksid no adda gapuna a kas koma no isu ti natawid a hene, nagsakit iti nakaro a kas iti kanser, istres, wagas ti panagbiag kangrunaanna dagiti taraon nga ipapauneg, saan nga apagisu ti hormone a patauden dagiti kulani a masarakan iti sango
a paset ti tengnged, ken ti itataeng.
TLC Laeng ti Pangtaraken
Gapu ta ti buok ti crowning glory, taripatuen ngarud babaen ti tender, loving care wenno TLC. Segun iti WebMD, saan a makakalbo wenno makadadael dagitay pag-style a produkto a kas iti hair spray, gel ken pagtina no apagisu la ketdi ti pannakaaramatda. No adu unay wenno assideg ti panagusar, agrukop ti buok ket kasla napuoran ti langana. Tapno mataginayon ti kinasalun-at ti buok, ibattaway ti panagpatina, kas koma no sangapulo imbes a walo a lawas ti palabsen.
Ken apay nga ispreyan ti buok wenno i-hair dry no saan met a kasapulan? Sika laengen, no maiturong iti blower ti kudilmo ket masinitka, kasta met ti buok uray pay no dead cell daytoy ta nakakapet pay laeng iti follicle-na. Adda pay idi tiempo a naguso ti rebond wenno pannakaplantsa ti buok. Resulta: kasla napuoran ti buok a na-rebond kalpasan ti sumagmamano laeng nga aldaw. Limmaad dagiti akimbuok ken naggastoda pay iti nangina.
Adda pay daydi tiempo a nairekomendar ti panang-brush iti maminggasut a daras iti buok sakbay a maturog. Saan laeng a makakettang iti takiag, agpurpor ken agrukop pay ti buok.
Tapno naragsak ti buokmo, agaramat iti conditioner ken ‘tay addayo ti ngipenna a sagaysay wenno hairbrush tapno maaluadan iti panagsisirutda. Kadagiti kulot unay, sagaysayen no madam-eg pay ti buok. Dagiti met apsay wenno unnat, bay-am lattan a maanginan a natural, a saan nga i-blower wenno pamagaan babaen ti electric fan, agingga nga agmaga. Adda pay ketdi am-ammok a dagiti laeng ramayna ti pannakasagaysayna; ne, ket nabiag ken nasileng met ti buokna.
Dagitoy pay ti dadduma a makadadael iti buok: istres, makan, nairut a pannaka-style ti buok, inaldaw a panagshampoo ken panagbalbaliw ti hormone. No nakaro ti pannakaistres, agregreg ti buok, ngamin, ti enerhia a mapan koma iti buok, maaramat a para kadagiti ad-adda a makasapul iti daytoy. Aginnem a lawas agingga iti tallo a bulan kalpasan ti istres sa agregreg ti buok. Agtubonto met la ketdi. Makadadael met iti buok ti panagkurang iti yero (iron) ken protina wenno adu unay a Bitamina A dagiti makan nga ipapauneg.
Mabalin ti inaldaw a panag-shampoo nangruna kadagiti lugar a nakaro ti polusionna ngem laokan iti danum ti shampoo nangruna dagiti pasarabo nga aggapu’t ballasiw-taaw ta adu kadagitoy ti naingel unay. Nalag-an laeng met ti panangigusugos iti shampoo iti buok, bugguan a nasayaat tapno saan nga aglasi ken siaannad a punasan iti tualia ti buok a saan ket a gusgusugosan tapno saan a mapugsat dagiti buok. Annadan met dagitay estilo ti buok a nairut unay a kas iti panangpunggos ken panangsallapid ta makaited met dagitoy iti istres iti buok. Bayam laeng a nakawakray ngem annadam laeng a makaperhuisio iti sabali a tao. Amangan no agangin ket maisaplit iti rupa ti kaab-abaymo napia koma no saan a naangdod ti buokmo.
Adda latta met dagiti problema ti buok a saan a malisian. No nakaro unay, nasaysayaat met laeng no ikonsultar iti dermatologist nga akin-espesialista iti kudil.
Dungdungnguem ti buokmo. Balangatmo daytoy nga awan kaibatoganna.—O