Napatured Met Laeng Ben Ma. Pascual

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Oktubre 13, 1952 a bilang.

MANAGBABAIN ni Berto. Saan pay unay a maun-uni. Saan a nadlaw a dagus dagiti gagayyem ti baro ti panagkalikagumna iti ima ni Talin. Kasano ngamin a madlawda ket dida pay nakita a simmarungkar iti balay ‘toy balasang. Uray koma laeng no umasibay ni Berto iti taeng ni Talin ti masiputanda. Adu dagiti gundaway a mabalin a gamden ni Berto ti makisarita ken ni Talin, a kas koma no mapan sumakdo ti balasang idiay karayan. Wenno mapan agnateng iti pagtatalonan nangruna iti agsapa. Pamrayan laengen ni Berto ti mangsipsiput ken ni Talin no adda papanan ti balasang. Saan a mayataday ti kinataerna a lalaki. Idiay Bario Madupayas, isu ti maysa kadagiti agtutubo a nabaneg ti bagina. Kasla landok dagiti takiagna no ibat-ogna ti urbon a nuang wenno baka a masapul a madeppelan iti bimmeggang a landok a pagmarka ti agtagikua. Sa laeng naalimadamad dagiti gagayyem ni Berto ti panagkalikagumna iti puso ni Talin iti maysa nga agsapa nga agsasaritada iti lawlaw ti puon ti maysa a bua. Simmungad ni Talin a nakaiggem iti laga, a kasla maysa a nalibnos a parsua iti sabali a lubong a bimmaba kadagiti sinamar ti init. Natiritir amin ti tengnged dagiti babbaro. Saanda met a nakauni, a kasla inlabeg ida ti maysa a karkarna.

Idi mabatogan ni Talin ida, biningngina dagiti nalabbasit a bibigna ket immisem. Ngem ni Berto ti nakaiturongan dagiti matana a natarnaw a kas langit iti agsapa iti panawen ti panagani. Limmabaga ti rupa ni Berto. Nagsiddaaw dagiti kakaduana iti pannakaisagsagudayna. Sa laeng pimmulang ti panagsasaoda idi nakaadayon ni Talin.

“Pudno a kinayawam ti rikna ni Talin, kabagis!” inyebkas ni Crispin a burangen.

“Ibagam no nagun-odmon ti wen ni Talin ta dikam’ la agbambannog,” kinuna met ni Isiong a tuppol.

“Apay a dimo kinuyog, Berto? Amangan laeng no adda mangitaray,” inrabak met ni Rimmi a kusipet.

Nadlaw dagiti kakadua ni Berto ti napasnek a panangsiputna ken ni Talin. Sa laeng naisinana dagiti matana idi nailingeden ti makaay-ayo a bagi ni Talin kadagiti masamek a kawayan iti igid ti pagsikkuan ti dana nga agturong iti pagtatalonan. “Saan pay a pimmulang ti kasla nakirog a rasa a kinalabbasit ti rupam, Berto,” indupag ni Crispin.

“No adda riknam ken ni Talin, Berto, masapul nga agalibtakka, amangan no umun-una a matukmaan ni Siliong nga anak ni Lakay Sario nga agpampanday,” insarurong ni Rimmi.

Bimsag ni Berto a nakangngeg iti daytoy.

“Makitayo, kakadua,” kinuna ni Isiong, “saan a mailibak ni Berto nga adda riknana ken ni Talin.”

“Saan a ni Siliong ti makatubeng kenka,” kinuna ni Crispin. “Mabalinko a patayaben ti sangina no agbiddut.”

Ngem nupay kasano ti panangpatibker dagiti gagayyem ni Berto iti pakinakemna, saanna a maitured ti umasideg ken ni Talin. Napaliiw dagiti babbaro a masansan nga agpannimid ni Talin iti tawa ti balayda, a kas man adda paspasungadenna. Iti naminsan, nakitada a simmarungkar ni Siliong. Dinagusda nga impakaammo daytoy ken ni Berto.

“No pudno nga adda riknam ken ni Talin, masapul a sarungkaram, a saanmo laeng nga ar-arapaapen, amangan no pumudno ti pugtomi a ni Siliong ti pangyawatanna iti ayatna,” imballaag ni Crispin.

Napalabas ti sumagmamano nga aldaw, nagkita manen da Crispin ken Berto.

“Napankan?” ti nagagar a saludsod ni Crispin.

“W-wen,” insungbat ni Berto. “Nakasaomon?” Saan a mamati ni Crispin a simmarungkar ni Berto ken ni Talin. “S-saan,” impudno ni Berto. “Itay ngata nataldiapamon ti abulog ti balay da Talin, napnekkan ket nambaram metten a nagawid?” “Ania ti nasayaat nga aramidek?” Agduadua ni Berto. “Mapanka ken ni Talin— agparintumengka iti sanguananna no mabalin ket ibagam nga ay-ayatem inggana iti agpuraw ti dutdot ti wak, ay, inggana iti tungpal ti biagmo. No dinaka ikaskaso, arakupem ket agkam dagiti bibigna! A, Berto, kasla kasam-it ti naluom nga atis ti bibig ti maysa a balasang! Daytoy ti pagdaksanna ta managbabainka.” Kinudkod ni Crispin ti burangen a buokna.

Ngem saan laeng a mayusuat ni Berto ti sumarungkar ken ni Talin. Napanunotna ti maysa a pamuspusan. Nangiruar iti kaiimasan a basi a pinarekanda, ket inugmokanna ti agarup maysa a prasko agingga iti agdiwengdiweng ti panagkitana. Nupay kasta, nasuotna a nasaysayaat ti panagayus dagiti balikas kadagiti bibigna. Dimmaw-as iti yan da Crispin kasanguanan ti ipapanna iti yan da Talin.

“Mabalinko a kasarita ni Talin itan, Crispin,” narasaw a sao ni Berto.

Nasdaaw ni Crispin a nakangngeg iti daytoy. Ngem iti di nagbayag, nagadiwara iti uneg ti balay ti angot ti basi ket kas man asuk a nangsunog kadagiti bumalay.

“E? Mabalin kadi a mapanka no agatbasi met ‘ta sang-awmo?” indupag ni Crispin.

“Agngarawngawak ngarud iti naganus a bulong ti bayawas,” kinuna ni Berto, ket inggay-atna ti umulog.

“Saanka a mapan. Kababain ken ni Talin.” Inggawid ni Crispin ti gayyemna.

“No diak uminum, saanak met a makasao. Ket no uminumak ta makasaoak, kunam met a dakes. Kasano ngarud ti pannakisaritak ken ni Talin. Innakon….”

Impagus ni Berto ti nagna. Ngem idi addan iti duag, saanna a naterred ti bagina ket napatugaw. Saan a bimmangon, nagidda ketdi sa naturog. Nagling-et ni Crispin a nangyatag kenkuana iti ridaw ti langkapi.

Iti maysa nga aldaw nga agtutugaw manen da Berto ken dagiti gagayyemna iti sirok ti maysa a mangga, limmabas da Talin ken Siliong nga agturong idiay taltalon. Ngem nadlaw dagiti babbaro a saan nga immabuloy ni Talin iti ikukuyog ni Siliong. Pasaray tumaliaw ti balasang iti yanda a nagpupurok a kas man sapsapulenna ni Berto kadakuada.

“Masapul a gupdentayo ti panangsinga ni Siliong ken ni Talin, kakadua,” kinuna ni Isiong a tuppol.

“Awan ti kas ken ni Berto a mangpasardeng kenkuana,” imbatad met ni Rimmi.

“Pudno, Berto,” immannugot Crispin. “Amangan laeng no ni Siliong ti agballigi. Agalibtakka.”

Iti malem ti sumuno nga aldaw, naitured ni Berto ti simmarungkar ken ni Talin. Nadanon ti baro ni Ina Sepa a nanang ni Talin. Nakatugaw met iti langkapi ti balasang nga agim-imuri iti kapas. Immisem ni Talin ken ni Berto. Ngem agtigtigerger a kasla nakutoran a piek ti baro. Umalikaka a tumaliaw ken ni Talin.

“Bulodek koma man ‘tay atiddog a katam ni Ama Selo, ina,” ti napanunot ni Berto a pinagpambar iti kaaddana.

“Wen, anakko,” kinuna ti baket. “Talin, itedmo man ken ni Berto ‘tay atiddog a katam ni amam.”

Idi inawat ni Berto ti katam ken ni Talin, nayaprosna bassit ti imana iti nalibnos ken nalamuyot nga ima ti balasang. Nagistayan naibbatan ni Berto ti katam gapu iti nakakaskasdaaw a rikna a simmamay kenkuana.

“Laglagipem nga umay ipulang, manong,” impalagip ni Talin. Kasla batombalani dagiti mata ni Berto.

“W-wen,” ti nabalinan laeng nga insungbat ni Berto, a nagtilmon pay sa immulog.

Idi addan iti dalanna nga agawid, kinudkod ni Berto ti ulona a kas iti masansan a pamay-an ni Crispin a burangen. Sabali ngamin ti rinantana, ket adda metten a nakaiggem iti katam a dina met masapul. Nagadu ti katam idiay balayda. Nagpaggaak ni Crispin idi naammuanna daytoy a naaramid iti gayyemna. “Ania ti nasayaat nga isaok?” sinaludsod ni Berto. “No mabalin koma a sumurotka kaniak no sarungkarak ni Saling, masursurom koma ti isaom. Ngem kas pangrugian, masapul a dayawem amin nga aramid ken talugadingna. Dayawem ti pintasna. Ammok a napimpintas ni Talin ngem ni Saling ngem no ibaet ni Saling a saritaen ni Talin, ibagak a ni Saling ti kapipintasan a balasang ditoy lubong.”

Ngem idi saan laeng a mayusuat ni Berto ti agpidua a mapan iti balay da Talin, nalagip ni Crispin ni Balneg, maysa nga Itneg nga agdindinamag nga adda kano lakona a tagiruot a pangawis ti baro iti balasang. Napalalo ti gagar ni Berto a makakita ken ni Balneg idi nadamagna daytoy. Iti maysa a Domingo a nagsalog dagiti Itneg, napan met ni Berto iti ili ket sinarakna ni Balneg. Nagasat ta nakitana ni Balneg nga agin-inana iti sirok ti maysa nga algarrubo, ken mangmangan iti niog. Impalawag ni Berto ti parikutna.

“Awan ti lakok a kas kuna dagiti tattao a tagiruot a pangpasurot iti balasang, atanud,” inlawlawag ni Balneg. “Ngem adda mabalinko nga ited kenka nga awan bayadna. Nasayaat a pangpasakbay.” Adda inyarasaas ni Balneg ken ni Berto. “Saanmo nga ibagbaga iti sabali ‘toy talugading nga insaok,” imbilin ni Balneg. “Aramidem a di agkurang, ket maalamto ti

kalkalikagumam.”

Nagwaras kadagiti gagayyem ni Berto, a kas apuy iti kapan-awan, ti damag nga adda inted ni Balneg kenkuana a babato a pangpasurot iti balasang.

Iti maysa nga aldaw, napan ni Berto iti balay da Talin tapno ipulangna ti binulodna a katam. Agarup umalumiim agsipud ta maysa a lawasen ti napalabas. Ni laeng Talin ti nadanonna. Nakatugaw ti balasang iti langkapi ken mangmangan iti suman. ‘’Agtugawka pay laeng, a, manong.” Inyawis ni Talin idi awatenna ti katam.

Nagtugaw ni Berto iti langkapi. Napan met ni Talin iti kosina ket nangiruar iti sangapinggan a suman. “Ramanam met ‘toy inaramidko, manong,” insagut ni Talin. Nangan ni Berto, saan laeng a pammadayawna, ngem gapu ta pudno a kaay-ayona a kanen ti suman.

“N-naimas, Talin,” indayaw ni Berto. “Nabanglo a kasla— kasla adda…”

“Anisna,” intuloy ni Talin. “Dios ti agngina, manong.” Immisem ti balasang a nangsiput iti pannangan ni Berto.

“M-mabalinto manen ti s-sumarungkar a— a rumaman iti naimas a sumanmo, Talin?” sinaludsod ni Berto.

“Siraragsakak, manong,” insungbat ni Talin. “Umaykanto no malem no Huebes.” “Inton malem no bigat laengen,” kiniddaw ni Berto. Nagkatawa ni Talin. “Ala, wen. Pudno nga awan anusyo a lallaki.”

Nasdaaw dagiti gagayyem ni Berto idi naammuanda a sinarungkaranen ni Berto ni Talin ken naiparipiripna metten ti gandatna.

“Pudno a napigsa ti isasamay ti tagiruot nga inted ti Balneg kenka,” kinuna dagiti gagayyem ni Berto. “Ibagam man no ania ti sinao ni Balneg, bareng no mapasukomi met dagiti pagraywanmi.”

“Saanko kano nga ipalpalgak agingga iti diak agballigi,” insungbat met ni Berto.

Kadagiti sumuno nga aldaw. Managapanen ni Berto iti balay da Talin. Naripirip dagiti nagannak ti balasang ti gandat ni Berto. Awan ti rituerda. Nagsanud met ni Siliong idi nadamagna a dakkelen ti nagapuanan ni Berto. Marikna met ni Berto a mangininut a maparukmana ti puso ni Talin.

Iti maysa a malem a simmarungkar, inkari ni Berto a masapul a maalana ti sungbat ni Talin iti ararawna.

“Itdem kadin ti— ti kalkalikagumak, Talin,” kinuna ni Berto, ket iniggamanna ti nalibnos nga ima ni Talin. Saan nga inikkat ni Talin ti imana iti petpet ni Berto. Nagdumog ketdi. Saan a nagtimek. Inin-inut ni Berto a pinatangad ni Talin, ket nakitana dagiti dua katukel a lua a kas perlas kadagiti akimbaba a kurimatmat ti balasang. Immanges ni Berto iti dakkel, sa inarakupna ni Talin ket immulana ti nabara ken napaut nga agek kadagiti kimmayanga a bibig ti balasang.

“Saannak koma a baybay-an, manong,” ti nalailo a sao ni Talin ket nailadawan iti rupana ti panagduaduana. Inaprosan ni Berto ti nalamuyot a rupa ti balasang. Insadag ni Talin ti ulona iti arpad ni Berto.

Idi nakita dagiti gagayyem ni Berto ti tanda, a maysa a singsing ni Talin, napnekdan iti kinasayaat ti tagiruot nga inted ni Balneg kenkuana.

“Ibagam man kadakami ti sinao ni Balneg,” kiniddawda ken ni Berto.

Immisem ni Berto. “Daytoy ti kuna ti Itneg, kakadua: ‘Ti kasayaatan a tagiruot a pangawis iti balasang, isu ti dila. Aramatem ‘ta dilam a pagsao, ket di bumurong a maalamto ti kalkalikagumam iti balasang.’ Tinungpalko ti bilinna.”—O