Sab-ong Estela Bisquera- Guerrero

“AMMOYO kadin ti napintas a damag?” bangbangir ti isem ni inang a nagdamag. Nakalawlawag ti rupana ket ladawan ti kinaragsak. Inridis ni inang ti ‘ammoyo.’

Nagsig-am laeng ni amang ta ammok a kas kaniak, ammonan ti ibagbaga ni inang.

Awan nagkir-in kadakami nga agkakabsat, a kasla dimi nangngeg ti kinuna ni inang. Mayat latta ti panagarubob ni Myles, ti pito ti tawenna a buridekmi, iti digo ti puro a bulong ti marunggay a dinengdeng ni inang. Kinidkid met ni Duke ti ittip ta nakurang ti innapuy. Awan met timtimek dagiti dadduma pay a kakabsatko a makumikom a mangkimkimo kadagiti tinukel ti innapuy iti pingganda. Wen, sangapulo ket maysakami amin. Siak ti inauna.

Awan ti interesado kadakami iti ibagbaga ni inang. Nalabit, nabasan dagiti kakabsatko nga ammona ti ag-Facebook ken Instagram ti amin a paskil dagiti kabarangayanmi. Diak met ag-e-FB unay ta makasinga iti trabahok kas mannursuro. Makailuod ngamin dayta a Facebook. Kanenna ti oras a di mapupuotan.

Dagiti tumuyutoy nga agpadaya itay ti kayat nga ipadamag ni inang. Mapanda makibarato. Uso ti makibarato no kasta nga adda dakkel a suerte a natakkaban ti asino man a kabarangayanmi. Saan la a barato, mapanda pay makilanit ken makilidok. Makilanit kunada man ditoy yanmi ti mapan makipunsion. Pasaray agay-ayus ngamin a manteka ken agtigtigerger a taba ti maipasango. Aglayus met iti arak no kasta nga adda agpabunar.

Kinitak ni amang apaman a naidissok ti malukong a nagigupak iti digo. Itay pay siguro a matmatmatannak ngem diak la nakita ta inlinged ti panakkelen a malukong ti rupak.

“O, sika, Lilac, ammomon ti damag?” inridis met ni amang ti ‘ammomon.’ Nagkakatawa la ket ngarud dagiti kakabsatko ta kasla makaunget a mangsutil ti itsura ni amang.

Ni Romulo T. Ammoyo a sigud a kaeskuelaak iti elementaria ti ibagbaga da amang ken inang. Bugbugtong nga inanak. Mulong ti birngasna saan a gapu iti naganna a Romulo no di ketdi adda mulmulluongna. Bulambulanen, kunada. Nalpasna met ketdi iti hayskul ta naanus met a sumrek uray awan sumrek iti utekna

kadagiti ad-adalenmi. Paruaren met ti maestrami ta, iti bukodko a panangamiris, no itinnagna, problemananto manen no agsubli kenkuana. Maysa pay, maasian ngata met ti maestrami ta di met aglangan a pulos ni Mulong. Naimbag pay ni Nana Talin nga inangna ta kanayon nga adda ipabitbitna a dadag a papaya ken inartem no kaaldawan ti eksamen. Sa addanto pay naibigao a pansit no mapanna alaen ti report card ni Mulong.

Saan a basta pasado laeng ni Mulong tunggal panagserra ti klase. Adda pay meritorious award-na: Most Neat. Uray ngamin mulmulluong, nadalus, nalinis ken napintas dagiti pagan-anayna. Nalinis met dagiti notebook-na ta dina met ammo ti agsurat. Ken nadalus ti papelna nga ageksamen ta awan met sungbatna. Isu pay ti Most Cooperative. Dandani gatang ni Nana Talin amin a kaykay, lampaso kada floor wax nga us-usarenmi idi iti kuartomi. Di pay paudi no binnayadan iti contribution no adda proyekto ti klase.

Ngem nupay Most Cooperative, dika aglokoloko no kasangom ta no saan, amangan no bitogennaka a dina oras. Nabaked a tao ni Mulong. Nakawas pay ta innem a kadapan ken maysa a pulgada ti tayagna. Laklakaenna nga ipullasit dagiti mannibrong kada mannakiriri a kaeskuelaanmi. Pagdaksanna laeng ta malaksid iti naganna a nasayud a maisuratna, masapul nga adda palikudna no mabasa ken maawatanna ti basaenna.

Nalatak ketdi ni Mulong ditoy Barangay Kumarkaradap ta malaksid a sigud a basketball player ti barangay, iburburayna pay dagiti grasia ti pito ektaria a talonda kadagiti kapurokanmi.

Ita, nalatlatak manen ta nangabak iti nasurok a pitopulo a milion a pisos iti lotto. Diak inammo no ania a klase ti lotto ti nangabakanna ta saanak nga interesado. Adda ngamin suronko kenkuana.

Addakami pay laeng iti Grade Six idi nangrugi nga agarem kaniak ni Mulong. Idi naggraduarkamin iti hayskul, immaydak ketdin inul-uli. Ania ketdin nga unget ni inang idi ta nainsulto kano.

“Dimo la inamirisen ti anakmo sakbay nga immaymo inyamo?” imprangka ni inang ken ni Nana Talin. Nabainan, a, ni Nana Talin. Ngem natanang latta ti baket. Imbagana nga ulitendanto ti sumuknal inton addan ipagpannakkel ni Mulong. “Wen, isunto ti yuumayyo!” kinuna ni inang. Nagkolehio ni Mulong. Kina-seaman ti innalana. Ngem nalpas met la aminen a kinagiddanna, dina pay nalpas ti umuna a tukad. Idi agangay, nagsardengen. Tinamingna ti dagada. Nagtaraken iti baka ken kalding.

Idi damo, pasaray adda masangpetak a sabsabong iti sango ti balaymi. Awan ti makaibaga kadakami no asino ti naggapuanna. Dimi met maibaga a ni Mulong ta simmardeng metten a mangararubayan kaniak. Ti pagsidsiddaawak, kanayon latta met nga umay agpadigo iti uray ania ni Nana Talin. Kas respetona, awaten met latta ni inang dagitoy.

“Saan a dakes nga alaem,” kuna met ni amang. “Dimo met dinawdawat.” Ken addaan a talaga da Mulong. Hawayano daydi amana ngem kunada a saan a nag-US Citizen uray agarup tallo a dekadana idiay Hawaii. Malaksid iti nalawa a dagada a pangalaanda iti pagbiagda, dakkel pay ti pension ni Nana Talin.

“ADDA kenka no kayatmo,” naliday ti timek ni amang. Nagabaykami nga agama iti tawami.

Idi damo nga immayda immuli, awan problema ta awan mangayat kadakami aglalo la ngaruden ni inang.

Diak la kayat ti makatkatawaan, wen! imbirbirakakna pay idi. Nag-Miss Barangay Kumarkaradapak! Sa kas ken ni Mulong laeng ti pagtinnagak? Ay, pakpakawan!

Ngem ita, nagbaliwen ti angin. Ni inang itan ti kangrunaan a mangayat ken ni Mulong. Ket saanen a nasken pay a saludsoden. Nauma ngatan iti panagyanmi. Wenno kas kuna dagiti dadduma a kakabsatko, maasianen ni inang iti marunggaymi a manon a tawen a dina napadasan ti nagbulong iti uppat wenno tallo kalup-ak ta masigudmi met a natengen. Kasano ket isu met la ti kasiguan a pagtarayanmi no awan sidaenmi. Ad-adda pay a kimmurapaykami ta bimmaknang met dagiti dadakkelmi iti annak.

Ita, kayat manen ni Nana Talin ti umay umul-uli. Kayat metten nga aklonen ni inang.

Inkari kano ni Nana Talin a nupay modernon ti panawen, mangted latta ti sab-ong ken nagubbaan. Agasem, lima nga ektaria a tatalonen a daga ti sab-ong, lima gasut a ribu met ti nagubbaan ti maisaysayangguseng nga ibbatan ni Nana Talin no umanamongak nga agbalin nga asawa ni Mulong? Nagdakkel a kuarta dayta para ken ni inang, wenno para kadakami amin. “Awan sa met ti nobiom?” sinaludsod ni amang. Ammona nga awan nobiok ta diak pay napadasan ti nakirelasion. Inkarik ngamin nga ipasnekko pay ti agbirok iti kuarta tapno matulongak dagiti kakabsatko iti panagadalda. Maysa pay, diak ammo no kabutengdak dagiti lallaki ta adu met madlawko a mangsirsirig kaniak ngem dida met agarem. Ni Mulong laeng ti nakaitured a nangibaga ti ayatna kaniak. Banag a diak kayat ta mabainak pay a mangako iti bagik a ni Mulong sa met laeng ti mangayat kaniak.

“Awan pay, amang…” ti naladaw a sungbatko. Nganngani di simngaw ti timekko.

“Narigat met ngamin nga ibagak a pagustuam ni inam ta dimo met maisubli ti asawa no kua,” nasugpet ti isem ni amang.

Ammok nga angaw la ni amang ti sinaona ngem uray asino nga agparparikut a kas kaniak ti pangisawangam, madi la ketdi ti panagsaadna.

Timmangadak ta diak ammo ti isungbatko iti kinuna ni amang. Apagisu la ketdin a maisaltek dagiti matak iti panakkelen nga abut ti sim iti batogmi.

Nagwingiwingak. Agtallon a tawen a mangisursuroak ngem ti laeng diding ti balaymi a pagaayat ni inang a pangisabsab-itan kadagiti diploma kada medaliami nga agkakabsat ti napasukatak.

“Dispensarem, anakko, no marigatanka nga agdesision…” kinuna ni amang idi diak manen nagtimtimek. Nagdumogak ta diak kayat a kitaen dagiti matana a binabasan ti lua. Diak maitured a kitaen a kasta ti langana.

“Adda pay met tallo a lawas a panagpanunotko,” kinunak lattan tapno malpasen ti saritaanmi nga agama. Diak napuotan a timrem gayamen ti luak.

Apagisu la ketdin nga agtudo. Iti itatakder ni amang, nakitak ti nagtedted iti batogna. Timmangadak manen ket sinirigko ti abut ti sim. Dinagusko ti napan nangala iti timba. Intayak iti batog ti abut ti sim.

Kinapudnona, ti bubong ti balaymi ti kayatko a yuna a patarimaan no makaurnongak. Ngem narigat met ti agurnong. Ad-adda met a mapan iti kanenmi ken iti masapsapul dagiti kakabsatko iti eskuela ti masusueldok. Adda met sapul ni amang

iti sangakelleng a talonmi ngem saan a makaanay. Naim-imbag ketdi itan ta nagturposen iti vocational ti dumna kaniak ket matulongannak a mangpunno kadagiti paggastuanmi. Ngem iti kaadumi nga agkakabsat, talaga a kurang ti matgedanmi.

“URAY, Ma’am Lilac, ta milionariakanton!” naggigiddan dagiti kamaestraak a simrek iti sipimi. Pinastrek ni inang ida. Nagiinnapirda pay. Iggem ni Madam Ming ti iPhone-na. Impakitana kaniak ti impaskil ti kasinsin ni Mulong iti Facebook. Inalaan daytoy iti ladawan ti kuarta nga itedda kano a nagubbaan inton umaydak ul-ulien.

Nagsennaayak. Apay a masapul pay nga ipaskil ti kuarta?

“Naggasatka metten, sis,” binisong ni Madam Levy ti kanigid a pingpingko. “Dika mangliplipat, a, wen?”

Ania ngata ti nasayaat iti makiasawa iti kas ken ni Mulong? Nalawa ti dagana. Minilion ti kuartana. Ngem apay pay laeng nga an-anusanmi ti kakaasi a mangisursuro no sanikua ken kuarta laeng ti napateg?

“Agpautangkanto, wen?” naggiddan pay ti dua a kamaestraak a nagkuna. Nagkakatawada. Nakaragragsakda. Ti pagsiddaawak, awan man laeng ti mangngegko a pananguyawda ken ni Mulong idinto a ti dadduma kadagitoy, katkatawaanda idi agkakaeskuelaankami pay laeng iti elementaria ken hayskul? Awan met ti nagbaliw ken ni Mulong no di ti kuartana. Adda nagsala a ladawan iti panunotko. Agpipilanto ngata dagiti kamaestraak nga umay umutang kaniak? A, siakton ti agporsiento, saanen a siak ti umutang. Saanakton a kakaasi a makipila ken makiapa ta saan a maaprobaran ti loan-ko. Napintas met a buya.

“Ayna, rummuarkayo pay dita ta agmeriendakayo,” inyawag ni inang. Nakaragragsak daytoy a makangkangngeg kadagiti panangdaydayaw dagiti kamaestraak iti kinagasatko kano. Kasla pay siakon ti nangabak iti lotto iti panagkita ni inang. Diak met maipadlaw ti panagdisgustok ta amangan no dinton mayawid ni amang no mapan manen agpakni iti kakabsatna. Idi ngamin ibagak a diak kayat ti mauli, gimmura sa nagtalaw. Kapilitan a napan innala ni amang ta kabuteng met ni amang dagiti lallaki a kakabsat ni inang. Limada nga agkakabsat da inang, maymaysana a babai.

Pagrang-ayanyo la ngaruden, madikayo pay laeng? kuna kano ti maysa nga ulitegmi. Inungtanna pay ni amang ken impalagipda ti kari daytoy idi inulina ni inang. Saan a nakatimek ni

amang ta dina met natungpal ti karina a pagnam-ayenna ni inang. Dina napagbalin a sangaektaria ti sangakelleng a daga nga insab-ongna ken ni inang. Ita, daytoy ti pampandagan ni inang. Ti adatna, saan met a ni amang ti maipit, siak met!

“Talaga met ni mader, sosyal na, ha!” nagkinnikinni ni Madam Levy a rimmuar ti sipi. Simmarunokami amin. Nakigtotak pay a nakakita iti merienda nga indasar ni inang. Namnamaek ngamin a liningta a mais wenno dippig a saba ta isu ti adda no kua ngem saan ta strawberry short cake ken adda pay macaroni salad. Adda pay orange juice a pangiduron.

“Oy, immay intulod ni abalayanko,” nakaal-alisto ni inang a nangibaga.

Nagsainnek ti unegko. Abalayan ti innawagandan ken Nana Talin idinto nga adda pay tallo nga aldawko nga agpanunot. Siniguradon ni inang ti yaanamongko. Bilbilangenen ni inang ti yawatto ni Nana Talin a nagubbaan. Iti panunot ni inang, taltalonen metten ni amang ti inektaria a sab-ongda kaniak. Dagdagupenen ni inang no manonto ti maapit ken paglakuanna ti apit.

“Ay, no siak la ti na-type-an dayta a Mulong, yawidko daras,” intupak ni Madam Levy ti kasla kuribot a bagina iti tugaw. Nagit-it pay ti daanen a kawayan a tugawmi.

“Dimo dadaelen, a, ta sopami ta awan pay ‘diay igatangmi,” inkatawa ni inang. Kiniddayannak. Adda nagsigam iti yan ti ridaw. Ni amang. Kinusilapan ni inang daytoy. Di nagkir-in ni amang. Saan a pulos a nagtimek. Tinurongna ti butaka a pagin-inanaanna.

“Sus, umayka ketdi agmeriendan,” naglibbi ni inang. Idi kuan, immisem sa manen sinangona da Madam Levy.

“Ala, talaga a pudno man ‘diay kunada,” immulagat ni Madam Levy kaniak.

Nagkuretret ti mugingko ta naburburtiaanak iti kayatna a sawen. Nagpaggaak ni Madam Levy.

“Ayna, imbaga ni Madam Zeny a first love-naka kano ni Mulong,” sinipat ni Madam Levy ti kanigid nga abagak. Maestrami ken Mulong ni Madam Zeny idi Grade Six-kami. “First love never dies,” insilpo ni Madam Levy sada naginnapir ken Madam Ping. Diak napuotan ti bagik a nagmisuot ngem dinagdagusko ti immisem idi mataldiapak dagiti mata ni inang.

NASANGPETANMI dagiti kakabsatko a da Myles ken ti dua a kakaenna a nakatugaw iti pungdol iti sirok ti manggami. Kaduada ni Mulong. Agtengngan iti aldaw ket kasta unay ti dagaangna. Immutang ni inang iti nawadwad bassit iti kabsatna. Napankami naggatang iti maisagana inton bigat para iti idadanon da Mulong. Saanko a kayat ti agsagana iti uray ania ta ammok a pagrebbengan ti nalalakian ti agbalon iti makan no umayda umuli. Ngem ipapilit ni inang nga agsaganakami ta nakababain kano no awan man laeng ti idasarmi. Uray kano ta mapasublinanto met laeng. Dumagsen la ket ngarud a dumagsen ti riknak. Ngem awan met maaramidak ta uray pay ni amang, awan mababaelanna.