Daton iti Tumanor a Kaputotan
NAGPIESTA ti daan a balay dagiti ag-De Villa iti isasangpet ti buridek nga anak ni Don Isabelo, ni Inheniero Benjamin de Villa. Dimmar-ay amin a nalatak nga umili ti San Felimon iti parambak nga insagana ti don. Kasla nagsubli ti kinaagtutubo kadagiti agkuribategen nga ur-urat ti lakay. Nakagangganaygay ni Don Belong a nangsango kadagiti sangaili iti nalawa a salas ti kadaanan a balayna. Narabuy ti isemna iti pannakirinnabakna.
“Nakaap-apalka, kompadre,” kinuna ni Don Ignacio Roman. “Nagballigi aminen dagiti annakmo! No siak ti sika, uray matayakon!” Nagsarangsang ti bimtak a katkatawa. “Ania ti kunam, Don Belong, no awisek ni engineer a katiketko?” kinuna ni Mayor Dado Corpuz idi agalinsaed ti katkatawa. “Makitak ket adda ken ni engineer ti takder ti maysa a nalaing a lider.”
Tinaliawda ti inheniero a madama a kapatpatang ti ubanan
a padi ti San Felimon, ni Padre Juan Luzano, iti balkonahe.
“Awan darami a politiko,” kinuna ni Don Belong. “Ngem diak la ammo ken ni Benjamin…”
“Saan a pinnulian ti politika, Don Belong. Natibker la ket ti tumengmo ken no adda kastoy…” pinagsabat ni Abogado Lino Cuevas ti tammudo ken tanganna, “aregladon!”
“Anian sa ket ti tinurturong ti saritaantayon?” indillaw ni Don Belong. “Uminumtayo!” Tinuyaganna dagiti basoda iti baak a basi.
“Sabali ti malagipko, Don Isabelo,” indisso ni Maestro Escolastico Velasco, prinsipal ti San Felimon Elementary School, ti basona iti nagtimbukel a lamisaan a ballatinaw. “Umayminto koma ipasiar dagiti eskuelami ditoy. Kayatmi a makitada ti uneg ti kadaanan a balay ditoy San Felimon.”
Kasla musika dagita a balikas kadagiti lapayag ni Don Isabelo. “No adda pannakaikarina, apay ketdin a saan, maestro? Silulukat daytoy namuno a taeng iti uray asino a sumangbay…”
Manipud dita, nagsasanga ti saritaanda. Aginnagawen ti sipnget ken lawag idi mawara ti tallaong. Dagiti laeng kakabsat ti inheniero ken dagiti assawada ti nabati. Kasla saanda a mapnek nga agiinniliw.
Impatay ni Don Isabelo ti basona iti pasamano ti butuabutuagna ket binuyana iti lawag dagiti bombilia ti kadaanan a kandelario iti tengnga ti salas ti abogado nga anakna, ni Rodrigo, a siraraem a mangkitkita iti adina kalpasan ti panagkunana a sirarabak: “Kadagaam a talaga idiay Canada, kabagis. Puonay ket a bakedmo itan!” “Nabaked amin a de Villa, saan kadi?” Iniseman ni Don Isabelo ti sungbat ti buridekna. Saan a kinapasaw dayta.
Rinukodna manen ti nasabang nga abaga ni Benjamin ken ti nabayog a barukongna a kinepkepan ti dapuen a Banlon-na. Makitana ken ni Benjamin daydi kinaagtutubona.
“Ngem madanaganak man, kabagis,” kinuna ni Doktor Menandro de Villa. “Dimon sa met mapanunot ti mangasawan! Dimo kunaen a dimo pay la nalpas ti nagbaro iti nasuroken a tallopulom!”
Nasarangsang ti paggaak dagiti agkakabsat. Timmarabang ti pangastilaen a rupa ti inheniero. “Bay-anyo ta apaman a maaramid ti ar-arapaapek a balay, ipamaysakon nga anupen ti ipagenyo!”
Nagkikinnita dagiti agkakabsat. Immuneg dagiti kuretret iti muging ni Don Belong.
Immisem ti inheniero. “Mabiit laeng,” kinunana, a timmakder ket napan iti siledna. Idi rummuar, adda panakkelen a kuaderno nga inyawatna iti amada. Inaribungbongan dagiti agkakabsat ni Don Isabelo.
“Wow! Nagpintasen a plano ti balay!” nayesngaw ni Maestra Luzviminda a manangen ti inheniero.
“Ipatakderko dayta iti kasapaan a panawen. Ania ti makunam, papa?” Pinerreng ti inheniero ti amana. “Napintas, barok… Este, sadino ti pangipatakderam?” “Ditoy, papa!” intudo ni Benjamin ti pagtaktakderanda. “Ha?” “Ha-ha-ha! Nasdaaw ni Papa! Ipagarupna ngata nga iti sabali a disso ti pangipatakderam, Ben!” “Ngem naglagdaan pay laeng daytoy balay…” kinuna ti don. “Nalagda ngem daan ken out-modeled unayen, papa. Rumbeng a masuktan aglalo ita ta pagnaedanen ti nalatak nga inheniero-arkitekto!” inyallawat ni Maestra Luz.
“Uminumtayo para iti palasio ni Engineer de Villa!” Kinargaan ni Abogado Rodrigo dagiti basoda. “Toast!”
Saan a naalian ni Don Isabelo iti kinaragsak dagiti annakna. Timmakder. “Nakaaduk sa ketdi ti imminum,” parpar ti timekna.
“Talaga ketdi a lakaykayon, papa,’’ kinuna ti mangngagas nga anakna. “Nasayaat nga agpayso no maturogkayon. Bay-andakami nga agpapas a mangsarabo ken ni kabagis!” “Ala, kinuna ni Don Isabelo a nagturongen iti siledna. Saan a pudno a makaturturog. Nagilad iti nalamuyot a katre. Mariknana ti pettat a saem ti barukongna a ginubuay ti pannakaammona iti panggep nga aramiden ni Bejamin.
Kinitana dagiti ir-iran a bayog a pasanggir ti pinagong nga ulo ti balayna. “Laglagipem, Isabelo, no agpukanka iti pagbalaymo wenno uray ania a kagawaam, iranam iti bulan a saan nga agngudo iti letra O tapno saan a bukboken,” kinuna daydi Kabesa Quintino de Villa nga amana. Disiembre idi
pukanenda dagita a bayog.
Limmigsay ti imatangna kadagiti kinerker a pan-aw nga atep. Namnaminsan pay a nasukatan. Nagsikig a simmango iti tabla a diding. Inaprosanna ti agkusapon a binandeha a kalantas a diding. Awanen daydi naidumduma a kinatayengteng ti kimmayanga a marisda. Nagkarayam ti imatangna kadagiti pilarite. Iti pasamano. Iti wanan. Bin-ig a kulot a kuriwet dagiti naaramat a tarikayo. Kasta met dagiti pingga, patapaya, ken soleras a nakayaplagan dagiti narra a suelo.
Nagintek dagiti mata ti don iti panuli— labrado— a parunapin— parunapin amin nga adigi daytoy balayna. Duada iti daydi amana a nagibual ken nagisalog manipud iti lulonan ti Bantay Pisapis. Idi yunoyda dagitoy a tarikayo iti kimmabalio nga agus ti Karayan Agno, nganngani nalmes.
Immanges iti nauneg. Wen, daanen ti balayna. Makitana dayta tunggal maimatanganna dagiti agkakatangig a bunggalo iti aglikmutda. Nabayag koman a pinasuktanna daytoy a balay no saan a gapu kadagiti agkakapateg a pasamak a nailebben.
Nagdata ket imballulongna ti kanawan a takiagna iti gulisan a mugingna. Iti salas, natagari pay laeng dagiti annakna. Ngem kasla adda batombalani ti bubongan a nangsultop iti rikna ni Don Belong. Dayta a bubong a saksi ti sam-it ken saem iti biagna. Saksi iti panagkalanglangda iti daydi Donia Patricia Ruiz a kasimpungalanna iti diro ni ayat. Saksi iti itatanor dagiti saringitda agingga iti nagbalinda a doktor, abogado, maestro, ken inhenieroarkitekto. Saksi iti dinan matandaanan no mano a bagyo, layus, tikag, kebbet.
Napaisem iti pannakalagipna iti masansan a sawen dagiti kabaddungalanna no kasta a malagipda ti napalabas a gubat: “Addan sa ketdi birtud a naitalimeng iti balay ni Don Belong!”
Ti laeng ngamin balayda ti saan a sinagid ti gubat. Nalasanglasang no di man dimmapo ti amin a balay iti poblasion iti daydi nakaam-ames a bakal. Ngem ammona nga awan ti talugading a nailaga iti balayna; nakem ti Dios ti dina pannakasagid iti napalabas a gubat. Naparabur ti Dios kadakuada.
Ditoy met laeng a bubong ti nakauyosan ti maudi nga anges daydi nasingpet ken nadungngo a Donia Patring.
A, dina la ketdi maipalubos a marakrak daytoy a balay! Nasken a maammuan ni Benjamin ti kinapateg daytoy a balay.
Naiturog ni Don Belong ti pananglaglagipna ken ti panangpampanunotna iti aramidenna.
“KUNAK no napnapanamon, papa. Lumamiisen ti pamigat!”
Suksukayen ni Don Belong ti puon ti parunapin a panuli ti balay. Nakabannikes ni Benjamin, nakabata de banio iti berde. Umal-aligasaw ti banglo ti sabon nga inaramatna. Sumirsirip iti yanda, iti regkang ti taleb, ti kassingising nga init.
“Ne, kitaenyo man pay… inanay gayamen ti puonna!” Dinumogan ni Benjamin ti puon ti adigi.
“Saan nga anayen ti parunapin,” kinuna ni Don Belong. Kumarkarmay dagiti ling-et iti gulisan a mugingna. “Kaugalian dayta ti uray ania a kayo— kanen ti daga. Kitaem,” immurat ti kumriiten a takiagna, naganikki, iti panangigusodna iti barreta. Nakintal ti pannakaidalget ti taldem iti kayo ket iti nakalsiaban ti rimmisak a sangkap nagmulagat ti maris-dalem a bugas. “Kalaglagdaanna pay laeng… awan pay sangagerger a minurimor ti daga ket nasuroken a limapulo a tawenna!”
“Ngem no kongkreto koma dayta, di mamurimor iti uray mano gasut a tawen!” inkatawa ni Benjamin. “Ngem uray, papa, ta masukatanen iti mabiit. Ken ammom kadi, papa, a ti impakitak
kadakayo a plano, napili a maysa kadagiti tallo a kapintasan iti salip dagiti inheniero ken arkitekto idiay Canada? Bunga ti nabayagen nga arapaapko. No koma ta adda pay daydi mama… Ngem ammok a maragsakan ni mama, kas iti kinaragsamo, papa, iti pannakatungpal ti arapaapko!”
Idi rabii, nabukelna dagiti sawenna ken ni Benjamin. Nagtilmon ta kasla namagaan ti karabukobna.
“Matandaanam, papa, daydi sinaritam idi bumaritoak? Kinunam a nagtinnulongkayo iti daydi Lolo Quintino a nangbangon itoy a balay a nangyuliam iti daydi mama.”
Dimmakkel dagiti mata ti don. Dina namnamaen ti sinao ni Benjamin. Immisem. “W-wen, matandaanak!” kinunana a nagtunged pay.
“Kasta koma ti kayatko met a maaramid, papa. No kasano ti panagsaganam idi, kasta koma met ti panagsaganak. Tulongannak koma, papa…”
Naimayeng ti don. Naamirisna ti maysa a kinapudno: agngudon ti panawenna! Tumalalin ti sabali a panawen! Uray agkedked, agngudon ti panawenna. Nagtilmon. Nagpanaas ti barukongna.
“W-wen,” inkarigatan ni Don Belong ti immisem. “Wen, tulonganka, barok…” “Agyamanak unay, papa!” Inarakup ni Benjamin ti amana. Kasla naipigket ti imatang ni Don Isabelo de Villa iti laud. Buybuyaen dagiti kakaarruba dagiti dua a dadakkel a bagon a pakaidisdissaagan dagiti landok ken dadduma a ramit nga aramaten ni Benjamin iti bangonenna a balay. Nalabaga ti sinamar ti ngannganin agtabon nga init.
Immanges iti nauneg. Inton bigat, parakraken ni Benjamin ti daan a balay.—O