Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
PANNAKAUPAY ken ti kinaawan taraon ti kangrunaan a makaigapu a narasuk ti dara dagiti nagwelga a trabahador iti kaunasan idiay Kauai idi 1924.
Kaaduan kadagiti nagwelga a trabahador a Filipino ti awan pamalpalatpatanda no agballigi ti welga wenno kasano ti kabayagda iti kasta a kasasaad. Ti makadakes, awan pondoda a mangsuportar iti panagwelgada. Sumagmamano pay laeng nga aldaw kalpasan nga immikayda iti pagtrabahuanda, awanen igatangda iti taraonda. Napan nagkalkalap dagiti dadduma idinto a napan nagdawdawat iti makan kadagiti panaderia ken restauran dagiti dadduma.
Kalpasan ti makabulan ket gudua, nabaran ti panagul-ulo dagiti Bisaya a nagwelga. Kadagita a kanito, naannayas latta ti operasion iti kaunasan ken iti pagdapilan. Kasla saan a pagkurkurangan ti kompania ti panagwelga dagiti lima gasut a trabahador.
Ket iti malem ti Septiembre 8, 1924 dua nga agtutubo nga Ilokano nga agtrabtrabaho iti Makaweli ti napan gimmatang iti sapatos. Nagkalubbon dagitoy iti bisikleta. Iti panagawidda, limmabasda iti Hanapepe a nagkampuan dagiti nagwelga. Dinarup ken linugoban ida dagiti Bisaya, kalpasanna, inukodda ida nga impupok iti maysa a kuarto.
Idi saan a simmangpet dagiti dua nga agtutubo iti kampoda iti nagpatnag, napan impakaammo dagiti kakaduada iti kampo iti sheriff ti Kauai nga awan dagiti dua ket atapenda a tinengngel ida dagiti Bisaya. Napan ni Deputy Sheriff William Crowell iti nagkampuan dagiti agwelwelga ket kiniddawna a kayatna a makita dagiti dua nga Ilokano. Imparang dagiti agwelwelga dagiti dua nga agtutubo ngem kinunada a kayat dagitoy ti agbati ken makipagwelgada. Kiniddaw ni Crowell kadagiti Bisaya nga alaenna iti aywanna dagiti dua ngem nagkitakit dagiti welgista.
Idi saan a maallukoy ni Crowell dagiti welgista a ruk-atanda dagiti dua nga Ilokano, napan iti abogado ti ili ti Kauai ket nangala iti mandamiento de arresto nga agpaay kadagiti dua nga Ilokano. Kayat ni Crowell a pagparangen nga arestuenna dagitoy dua tapno maalana ida iti ikutna manipud kadagiti Bisaya nga agwelwelga.
Nagsubli ni Crowell iti sumaruno nga agsapa nga iggemna ti mandamiento de arresto ken nangikuyog iti 40 a lallaki a kabarbaro a nadutokan a sheriff, kaaduan kadagitoy ti mangnganup ken nalaing a pumaltog.
Simrek ni Crowell iti kampo, kaduana ti tallo a sheriff ken maysa nga interpreter a nangipalawag ti lalaonen ti mandamiento. Nagbati dagiti 37 iti igid ti kalsada ken iti turod a matannawaganda ti uneg ti kampo.
Apaman a naipalawag ti linaon ti mandamiento, inrukma dagiti welgista dagiti dua nga Ilokano ken ni Crowell. Ngem iti iruruarda, riniriawan ken linaylayatan ida dagiti Bisaya iti palang (ti buneng a pagpukan iti unas). Iti naminsan a gundaway, maysa a welgista ti nanglayat ken ni Crowell iti palang. Iti dayta a kanito, pinaltogan ti maysa a sheriff ti lalaki.
Nagtaray nga immadayo ni Crowell ken dagiti dua nga Ilokano ngem kinamat ida dagiti welgista. Maysa kadagiti sheriff ti nagam-udan dagiti Bisaya. Dagus a naidasay daytoy. Iti dayta a gundaway, nagranipak dagiti paltog manipud iti kalsada ken iti turod. Sa laeng nagsardeng a nagpaltog dagiti sheriff idi nagtalna dagiti welgista.
Idi mabilang dagiti natay, 16 kadagitoy ti welgista idinto ta 4 iti kameng ti sheriff. Nasurok a 50 dagiti nasugatan agraman ni Crowell a natagbat ti takiagna. Awan sugat a sinagaba dagiti dua nga Ilokano.
Kalpasan ti Hanapepe Massacre, nawara amin a tignay dagiti mangmangged. Kinapudnona, awan bunggoy dagiti umili ken dagiti mangmangged iti kaunasan ti nangipeksa iti panangay-ayda kadagiti nagwelga wenno ti nanggura iti pannakapaltog dagitoy. Malaksid iti dayta, inikayan dagiti Hapon ti bunggoy dagiti Bisaya/Filipino gapu iti kinarasuk dagitoy.
Saan nga inagapad dagiti historiador ti nagan dagiti dua nga Ilokano a tinengngel dagiti Bisaya. Ngem iti daytoy a gundaway, nasken nga ammo dagiti Filipino dayta a paset ti pakasaritaan tapno ammoda ti agparbeng a kas iti panaganus dagiti nagwelga a mangmangged kadagiti hotel ditoy Hawaii itay napalabas a bulan a nakitinnawar iti naunday a panawen a nagngudo iti pannakapnek ti agsumbangir ken awan riribuk a napasamak.—O