Baro a Tawen

Mangmangngegna ti ladingit iti timekna. Ngem kas iti maysa a disiplinado a soldado, di nagbaliw ti rupa daytoy.

NALADAWAK a simmangpet iti pagsarakanmi a café iti maysa nga eskinita iti Session Road. Medio agal-al-alak pay a nagna a nagturong iti café. Nalakaakon a mabannog no makipulpulapolak kadagiti tattao ta iti las-ud ti makalawas, sagpaminsanak laeng a rummuar ken agpagnapagna iti aglawlaw ti barangaymi; diakon kayat ken diakon kabaelan ti umay iti sentro iti siudad. Marikriknakon ti panaggibus dagiti tawen. Apagsungadko iti pagserkan ti café, nakitakon. Agingga ita, kalpasan ti nasurok nga innem a pulo a tawen, makmaklaatak latta iti langana. Nalinis ken nalamuyot pay laeng ti kudilna. Crew cut ti pukisna; nangisit ti Beatles t-shirt ken faded a maong a suotna. Nakasalapay

iti sasanggiran ti tugaw ti bomber jacket- na a lalat. Nike ti rubber

shoes- na. Aglanglanga nga agtawen iti duapulo ket tallo: ubing latta ti sukog ti bagi ken langana. Kasla katawenan ken kaesestilona dagiti appokok. Indissona iti lamisaan ti selpon a Nokia a mingmingminganna. Tinaliawnak idi madlawnak. Idi timmakder, madlaw latta ti military training a nagdalananna. Nagsaludoak. “Private Flores, reporting for duty, sir!” kinunak. Sinaluduannak met. “At ease, soldier!” kinunana. “Naladawka ita, a, Flores,” innayonna. Nagtugawkami a nasinnango.

“Agpakarigatakon nga agtigtignay, chief,” kinunak. Binulonak iti katawa. “Mabiitakon a mabannog nga agpagpagna. Lakayakon a talaga!” “Sapay koma ta mayat pay laeng kenka ti agkape,” kinunana. Immasideg ti serbidora a mangala iti ordermi. “Kape para kaniak. Ken linambong a kamote.” Napaisemak idi mangngegko ti kamote. “Like old times,” kinunak.

“Wen. Panglaglagipan kadagiti panawen a kamote laeng ti makan dagiti mapukpukaw nga scouts idiay kabambantayan ti Kordi,” kinunana. “Ket komustakan, Flores?”

“Kastoy metten, ser. Nakamatannakon dagiti tawen. ‘Imbag pay kadakayo ta kasla idi kalman laeng a naipasngaykayo!” Nagkatawaak.

Iti panaguraymi iti ordermi, timmalna ti kasangsangok; kasla nakaad-adalem ti pampanunotenna. Rinimbawannak met dagiti lagip. Ti kinalangto dagiti bakir, aglalo no kalpasan ti napigsa a tudo. Ti kasla impierno a pudot dagiti aldaw iti kalgaw. Ti bannogmi iti makalawas a panagmarmartsami a mapan iti kampo ti 66th Infantry Regiment, Scouts Unit idiay kabambantayan ti Kapangan, kalpasan ti panangsiimmi iti tignay ken suplay dagiti Hapones idiay Baguio ken La Trinidad. Ti lamiis dagiti rabii kalpasan ti panangambusmi kadagiti agpatpatrulia a kabusor. Ti tigerger dagiti imak kalpasan ti sumagmamano nga aldaw a diak inib-ibbatan ti riplek iti pannakilabanmi kadagiti Hapones. Ti rupa ti kangrunaan a Hapones a pinaltogak ken napatayko. Ti butengko, agingga ita, iti gubat. Pagammuan la ta adda limmitog. Agtigtigerger manen dagiti imak. Addan sa nagpalitog iti rebentador idiay ruar. Nagiiriag dagiti tattao, sa nagkakatawada. Mangrugrugin ti selebrasion ti maysa manen a panagsukat ti tawen.

Mingmingmingak dagiti lumabas a tattao iti ruar ti café idi adda manen limbaang. Kellaat a simmakit ti buksitko. Ay, Apo, saan met koma nga ita… Nariknak ti kasla koriente a sakit nga agpangpangato iti barukongko. “Kanser?” sinaludsodna. “Stomach, stage 3, chief,” insungbatko. Sa nagsennaayak ta apalak ti langa, pigsa ken takder ti Intelligence officer- mi idi. “Kuna dagiti annakko nga ipa- chemo- dak. Ngem kunak a saanen. Awanen ti pigsak tapno ilabanko pay. Ken pitopulo ket pitokon.” Agbilbilangakon iti aldaw, kunak koma. ‘Imbagka pay, chief. Ngem diak naisawang. Impatayna ti imana iti takiagko. Naep-ep bassit ti sakit. “Okey-akon, sir. Saanka a madanagan,” kinunak. “’Imbagka pay ta saanka nga agsaksakit.”

Saan a nagun-uni. Mariknak ti lidayna a mangkitkita kaniak, ken iti ummong dagiti tattao iti ruar. Ita laeng a makitak, ken maamiris, nga uray no ubing ti langana, dagiti matana, mata ti maysa nga addaan iti adu a parikut, mata ti adu ti sakit a nakitkitanan, mata ti maysa a lakay.

Ni chief, weno ni sir, isu ni Sgt. Emmanuel Corpuz ti opisial dagiti guerilla scouts regiment ti 66th Infantry Battalion, USAFIPNL a nakaikappengak idi Maikadua a Gubat iti Sangalubongan. Limakami nga adda iti babaenna— ni Velasco, ni Laguing, ni Chakas, ni Yanos, ken siak. Ni Sgt. Corpuz ti lidermi. Nalaklakay iti no mano a tawen ngem dakami. Ilokano a dimmakkel iti Siudad ti Baguio. Kayatna kano ti aginheniero idi ngem nadaponan ti gubat. Chief ti awagmi kenkuana. Isu ti kalaingan nga intelligence - operative iti 66th Infantry.

Kalpasan ti laban ti 66th Infantry kadagiti Hapones idiay Mankayan idi 1945, idi naited ti order ni Gen. MacArthur kada Major Dangwa nga agsanud ken ag- regroup- da idiay Kapangan, dakami a grupo ti naudi a napan. Dakami ti rear guard, ti mangbantay kadagiti garaw dagiti Hapones. Iti panagtaraymi, pinaunanakami ni Sgt. Corpuz idiay Kapangan. Isu ti naudi. Ngem saanmin a nauray iti naituding a pagkikitaanmi idiay Kapangan-Kibungan. Dimi ammo no ania ti napasamak kenkuana. Kunami no natiliw dagiti Hapones, wenno napaltogan ket natay. Dua a tawen kalpasan ti isusuko dagiti Hapones ken pannakawayawaya ti Filipinas, sakbay ti baro a tawen idi 1947, nagpakita kadakami a lima nga scouts nga adda iti babaenna iti bantay idiay Kapangan. Agingga ita, innem a pulo a tawenen ti napalabas, kasla diak pay la mamati iti parabur wenno lunod a nayawat kenkuana. Ta

manipud idi, saan metten a limmakay. Isu latta daydi opisialmi a nagpukaw idi 1945: aglanglanga a baro nga agtawen iti duapulo ket tallo.

Natiagak idi umay ipan ti serbidora ti ordermi a kape ken kamote.

“Sir, komusta ngay ti napalabas a sangapulo a tawen?” sinaludsodko. “Agob-obraak ita idiay Tarlac. IT

support iti maysa a call center. Kas iti kadawyan nga ar-aramidek, agikkatak met laeng kalpasan iti tallo wenno uppat a tawen. Kasta met no adda makadlaw a saan nga agbalbaliw ti langak.” Immigup iti kape. Black a kas iti pannakaammok iti kapena.

Inayabak ti serbidora, dimmawatak iti danum. Nangalaak iti kamote sa kinittabak. Napudot, nasam-it.

“Siam a tawen ti napalabas, napanak iti tabon ni Velasco,” kinuna manen ni Sgt. Corpuz kalpasan ti yiigupna iti kape. “Stroke, piman. Ngem sakbay a pimmusay, nakitak pay iti ospital. Naginnistoriakami pay.” Nagsennaay.

“Naistoriam kenkuana ‘diay napasamak kenka, chief?”

“Wen. Isu met ti nagtutulagantay’ idi, saan, aya?” kinunana. “Innem a pulo a tawen, Flores, ngem kasla idi kalman laeng iti panunotko.”

Nagtutulaganmi nga agkikitakami tunggal maikasangapulo a tawen kalpasan daydi. Isu a nagkitakami ita-- Tawen 2007.

Uray siak, malagipko pay laeng daydi. Nag- camping- kami a lima iti asideg ti dati a kampo ti scouts idiay Kapangan idi tapno rambakanmi ti maikasangapulo a tawen ti panangwayawaya ti Amerika iti Filipinas kadagiti kabusor. Ngem kangrunaanna, tapno lagipenmi ni Sgt. Corpuz nga ibilangmi a bannuar. Ngem anian a pannakakellaat ken rag-omi idi pagammuan la ta adda naparang a kalanglangana ngem kasla agtawen laeng iti apagsurok a duapulo.

“Kabsat ni Corpuz daytoy,” kinuna ni Yanos. Disiembre daydi, sakbay nga agbaro a tawen ti 1957. Nagkakatawakami pay. Dimi napanunot a practical joker ni Sgt. Corpuz. Nakataltalna met ti datdateng; nakatakder lattan iti sanguananmi a kasla opisial ti military. “Tumakderkayo ta saluduantayo ni

chief, piman!” inyangaw ni Laguing. Timmakderkami a lima sa nagsaludokami. Sa nagkakatawakami.

“Siak ni Sgt. Corpuz,” kinuna ti datdateng ket nakapigpigsan ti katkatawami. Ngem in-inut a nagpukaw idi rugiannan nga ibinsabinsa dagidi operasionmi ken dadduma pay a dakdakami laeng a grupo iti makaammo.

“Chakas, adda piglat a gapuanan ti bala iti sikigan ti barukongmo. Naalam dayta idi naduktalandaka dagiti Hapones iti garison idiay Trinidad, Hulio 1944,” kinunana.

Kasla bisukolkami a natuktokan! Immasideg kaniak sa inarasaasannak. “Flores, malagipmo ni Kasumay?” kinunana. Nakigtotak. Awan uray maysa kadagiti kakaduami ti makaammo iti dayta a sekretok. Ni Sgt. Corpuz laeng a kaduak idi, ken nagkari a dina ibagbaga iti uray asino ti napasamak idi idiay Bokod. Nagtigergerak. No nagkari ngamin ni Chief, tungpalenna agingga ken patay.

“Adu pay ti ammok kadakayo,” intuloyna. “Dagiti sekreto ti tunggal maysa kadakayo. Ni Laguing ken ti palimedna idiay Tublay. Ni Chakas, sangapulo ket lima laeng ti tawenna idi agbalin a gerilia. Sika, Velasco, imbatim ti masikog a kaayanayatmo idiay Narvacan. Dimon sinubsublian. Ammok amin dagita.”

“Traidor, aya, ni tatangmo ta imbagbagana dagita kenka!” inyunget ni Velasco.

“Saannakayo a liniputan. Siak a mismo ni Sgt. Corpuz nga opisialyo idi.”

“Imposible!” kinuna ni Laguing. “Apay a mamatikami no kasla met awan nagbaliwan ti langam? Nalaklakaykami payen a kitaen ngem sika!”

Ngem inistoriana amin nga operasionmi— nga isu ti nagplano. Amin a detalye, amin a nagballigi ken napaay, inistoriana. Ditan a nangrugikami a nagbuteng kenkuana— ken namati.

“Sir, chief, ania kadi ti napasamak kenka idiay kabambantayan ti Benguet?” inamadko a diak pay laeng mamati.

“Maibagakto kadakayo, ngem saan pay nga ita,” kinunana laeng idi ket saanmin a pinilit. Nagadu a saludsod ti agtirtiritir iti panunotko, ken makitak ket nga isu met laeng ti adda iti panunot dagiti gayyemko. Ngem nauneg ti panagraemmi ken ni Sgt. Corpuz gapu iti sirib ken laingna a nangiwanwan kadakami. Pinatpatimi kadagiti kanito nga agngangabitkami ken patay, ket nairuarnakami a sibibiag. Isu a namatikami a ti nagparang kadakami, awan sabali no di ni Sgt. Corpuz.

Napagnunumuanmi nga agsasarakkami iti tunggal sangapulo a tawen. Agkikitakami iti maysa a pagkapean iti Siudad ti Baguio sakbay ti panagsukat ti tawen. Ket iti tunggal panagkikitami, agwingwingiwingkami iti kinadatdatlag a makitami. Awan pagbaliwan ti langa ni Sgt. Corpuz.

Idi 1967, natungpalna met laeng ti arapaapna nga agbalin nga inheniero. Ngem ti kunana, no madlawen dagiti kakaduana ti saan a panagbaliw ti langana, agikkaten iti obrana sa aglemmeng iti sumagmamano a tawen. Idi 1977, nagobra a seguridad ti maysa nga opisial iti Malakanyang. Idi 1987, kimmappeng kano iti maysa nga special

forces unit ti New People’s Army idiay Mindanao. Idi 1997, nakikadua iti maysa a silicon valley startup idiay Makati. Rimmang-ay ti negosioda ket inlakona dagiti shares- na iti business partner- na.

Ammona ti yan ti tunggal maysa kadakami a gagayyemna. Diak ketdi masdaaw ta isu ti kalalaingan nga intelligence officer- mi idi.

Ngem di met naiparabur kadakami a kakaduana ti kinalangto ti biagna. Idi 1970, gapu iti napalalo

a panagin-inumna, pimmusay ni Chakas gapu iti cirrhosis. Ni Laguing, a nabayag a suspetsami a bakla, imbunannagna ti kinataona idi 1983, ken pimmusay idi 1985 gapu iti AIDS. Ni Yanos a nakapan idiay Amerika gapu iti kinabeteranona, nabirokan dagiti polis a natay iti pagtaenganna idiay New York idi 1993. Naduktalanda nga awan heater iti apartment- na, ken gapu iti kinakurapay, dagiti laengen nabatbati kadagiti restauran a kanen koma laengen ti aso ti kankanenna. Ni met Velasco, napanen maysa a tawen kalpasan ti naudi a panagtitiponmi idi 1998. Ita, Tawen 2007. “Siak laengen ti nabatbati, chief,” kinunak nga agkatkatawa. “Ngem iti panagkunak, ngannganiak metten.”

Immisem sa immigup iti kape. Dina met kinuti ‘tay kamote. Madlaw nga adda kayatna nga ipeksa. Mangrugrugi manen ti sakit iti barukongko. “Ania ngatan ti aramidek, no awan—,” kinunana. “No ania dayta adda kenka, chief, parabur dayta… regalo,” kinunak. Imminumak iti danum. Inkidemko, sa in-inayad nga immangesak iti nauneg.

“Diak ammo. Wen, saanak a lumaklakay. Uray ti pigsak, pigsa latta ti maysa a baro. Ngem nabannogak, Flores. Nabannogakon nga agbibiag.”

Naklaatak iti imbagana. Kasano ngata a ti maysa a kas kenkuana a saan a lumaklakay, a kabambannuaganna latta, mabannog nga agbiag?

“Saludsodek man kenka… No sika ti nagbalin a kastoy, magustuam ngata?” Kinitanak ket nariknak ti liday kadagiti lakay a matana. Nagmuregreg. Ngem nagpanunotak. Magustuak ngata? “Namin-anon a pinadasko ti nagpakamatay…” Namatmatak isuna. Ad-addan ti liday kadagiti matana. “Ken ammom no apay a saanak a nagasawa? Diak kabaelan a bagkaten ti limdo ti maawanan iti ay-ayaten. Napalalo a dagsen kaniak, Flores. Idi pimmusay da Chakas, Laguing, Yanos, ken Velasco, salsaludsodek no apay a nagbalin a kastoy ti kasasaadko. Saan laeng a dagita. Dagiti makitkitak a parikut iti biag, maulitulitda laeng. Inaldaw a parikut. Kasla saan met a malmalpas ti gubat, Flores.

“No agkidemak, makitkitak pay lat’ gubat. Dagiti rupa dagiti natay a kakaduatayo. Dagiti rupa dagiti Hapones a pinatpataytayo. Nakakitada amin kaniak!”

Mangmangngegko ti ladingit iti timekna. Ngem kas iti maysa a disiplinado a soldado, di nagbaliw ti rupana. Dagiti laeng matana ti napnapno iti liday. Diak la napampanunot dagita a dagsen nga ibakbaklayna. Ti kunak ngamin, nagmayaten ta saanna a mapadasan ti kasasaadmi.

“Kayatkon ti aginana, Flores…” nabulonan iti sennaay dagiti naulod a balikasna.

“Sir, ania ti napasamak, aya, ngamin kenka idiay kabambantayan idi nagpukawka?” Saludsod a dina pay sinungbatan kaniak sipud daydi damo a panagparangna kadakami idiay Kapangan.

Kimmita kaniak sa immisem. “Ammom, sakbay a pimmusay dagiti kakaduata, napanko ida sinarungkaran,” kinunana. “Agparparikna lattan kaniak a mapandan. Naistoriak kadakuada ti napasamak kaniak. Isu met ngamin ti naibilin kaniak idi naalak daytoy a lunod. Ket ita, istoriaek kenka…”

No iti koma sabali a panawen, agbutengak iti kasta nga imbagana. Ngem lakayakon; rinagsakkon ti biag a naituding a para kaniak ket nakasaganaakon iti di maliklikan a papanak. Paset ti biag ti patay. “Nakasaganaakon, chief,” kinunak. Ngem saanko a ninamnama ti sumaruno a sawenna. “Malagipmo pay laeng ni Kasumay, Flores?” sinaludsodna. Kellaat a kimmaro ti ut-ot ti barukongko. Nagkuyegyegak iti sakit. Inayaban ni Sgt. Corpuz ti serbidora. Imbagak nga awaganna laengen ti anakko. Intedko ti selpon nga adda iti bolsak. Imbagak ti nagan ni anakko.

Ni Kasumay. Ay, malagipko manen kalpasan ti adu a tawen. Isu ti nakitak a kapipintasan a balasang nga Ibaloi. Ti kakaisu a pudno nga inayatko, ti sekreto ti biagko. Inayatnak met, ngem saan a mabalin. Naitulag iti maysa met laeng nga Ibaloi idiay Bokod. Baknang ti pamiliada, kasdiay met ti pamilia ti lalaki. Isu ti lintegda idiay, awan maaramidko. Ngem adda dagiti inar-aramidmi ken Kasumay a diak maibabawi iti uray kaano man. Awan ti makaammo iti maipanggep kadakami no di ni Sgt. Corpuz laeng. Ta isu ti kaduak idi nakidagusak iti balay da Kasumay idi narabiyankami iti maysa a reconnaisance operation- mi.

“Malagipmo ‘diay istoria maipanggep iti butato?” dinamag ni Sgt. Corpuz.

Masdaawak. “Wen, chief. Inistoria idi ni Kasumay. Inistoria kano ti apongda kenkuana.” Dagiti butato dagiti ramay ni Kabunian a mangiturturong wenno mangyaw-awan kadagiti

mapukaw iti kabakiran.

“Idi pinaunakayo idiay Kapangan, siniguradok nga awan ti sumarsaruno kadatayo. Isu a nagpaliiwak pay laeng iti sumagmamano a minuto. Idi masiguradok nga awan Hapones a nakasurot, simmarunoak metten. Ngem diak metten mabirokan ti desdes nga impatuldok kadakayo. Nagbutengak. Kabesadok daydiay a lugar, apay a mayaw-awanak? Maysa pay, rumabii metten. Maiparit ti agsindi iti uray ania ta amangan no makita dagiti kabusor. Ngem kasla ketdin simrekak iti maysa a lugar a damok nga adakan ta awan ti makitak a pagilasinan.

“Iti yaaddangko, nagtakuatak nga addak gayamen iti igid ti derraas. Siiinayadak a nagnagna. Diak pay kayat ti matay. Kunkunak idi: ‘Kayatko pay ti agbiag, kayatko pay ti agbiag.’ Inulit-ulitko nga ipekpeksa. Nakasipsipnget ti rabii. Awan pay makitak uray maysa laeng koma a bituen a mangiturong kaniak. Desperadoakon. Isu met a makitak ti maysa a bola nga apuy.” Nagtalna biit ni Sgt. Corpuz. Kasla manglaglagip. Ngem siak, nagmulagatak iti nangngegko. “Nakitam dagiti butato?” kinunak.

“Wen, Flores. Nakitak dagiti ramay ni Kabunian. Ket sinurotko ida. Diak ammo no kasano ti kaadayo ti pinagpagnak. Napalalo a bannogko a nagnagna. Ngem sinurotko dagiti butato. Iti butbutengko, diak agsarday iti panangipeksak a kayatko pay ti agbiag. Kasla agtagtagainepak laeng idi. Saanko a napanunot ti aginana; pagnaak a pagna. Agpangato, agpababa, sursurotek sa ti sukog dagiti bantay. No dadduma, mariknak a mabasa ti sakak, kasla met bumalballasiwak iti karayan. Pagnaak a pagna, Flores. Diak masinunuon no aldaw wenno rabii. Diak pay makarikna iti bisin ken waw. Kasla adda bileg a nangidurduron kaniak nga agpagnapagna latta. Sinurotko laeng dagiti bola nga apuy.

“Idi kuan, kellaat a nagawan dagiti butato. Nakakitaak iti ummong dagiti tattao a nakatugaw iti lawlaw ti temtem. Inasitgak ida. Nabigbigko a dakayo gayam. Idi laeng a naammuak, idi ibagayo, a nasurok a sangapulo a tawen gayamen a nagpukawak.”

“Ngem, sir, kaano a nadlawmo a saanka a lumaklakay?”

“Kalpasan ti lima a tawen… Idi damo, nagbutengak ta pampanunotek nga amangan no nailunodak. Ngem, idi kuan, naawatkon a kastoy ti kasasaadko. Idi laeng met a nagdesisionak a dakayo laeng ti pangibagaak iti kasasaadko.

“Ita, dakayo laengen ken Kasumay ti makaammo. Napanko met laeng kinita idi tallo a tawenen ti napalabas. Naklaat met. Impudnona nga inururaynaka. Ngem kalpasan ti gubat, nakiasawa met laeng iti taga-Bokod. Karuprupana dagiti appokona.”

Immisemak iti nakunana. Impatayna ti imana iti takiagko. Kellaat a kimmaro ti ut-ot ti barukongko. Isu met a simmungad ti anakko a lalaki. Imbaga ni Sgt. Corpuz iti anakko nga itaraynak iti ospital.

Sakbay a pimmanawkami, inngatok ti imak tapno agsaludoak koma. Ngem nagwingiwing ti opisialko. “Saanen, Flores. Saanen…” Isu pay laeng ti pannakariknak iti kaadda dagiti kakaduak iti no sadino a paset ti café. Ni Velasco, ni Laguing, ni Chakas, ken ni Yanos. Ubbingda a kas idi kaleppas ti gubat. Nakaisemda a mangur-uray kaniak.—O