Saan nga iti Rupa

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Septiembre 28, 1959 a bilang. Saan a matinong ni manang no asino ti pilienna: ni Mang Cencio a napugot ken marigrigat, wenno ni Mang Doming a nataer ken addaan kabaelan iti biag.

N ADAMAG ni nanang nga insapata kano ni Mang Cencio a ni manang ti ikallaysana. Ket dayta ti paglukluksawan ni nanang tunggal maidaw-as iti balaymi ni Mang Cencio. Kastaak met. Agburburek la ti riknami no umay sumarungkar dayta a baro.

‘To no kua ketdi, parupaak iti saanna a maitakder a sao. Di la mabain. Ania ngata ti langana? Pse, dina la ngata maripiripen, aya, ti kaipapanan dagiti panagiinnarasaas dagiti tattao no umay? Dina la ngata maawatanen, aya, ti tignay dagiti sangbayanna? No siak la ti kas kenkuana, hay, pakpakawan.

Pudno la ketdi nga awanan iti bain. Tinaparannan sa ket ti rupana iti napuskol a lalat. Wenno awan matana nga agpaliiw. Ay, bulsek a simumulagat!

Kemkemkemek la dagiti sangik. No paguniannak, ad-adda manen a marubroban ti gurak. Kitaem man ‘ta rupam sa yaspingmo ken ni manang a kasarsaritam? umkis iti unegko. Ay, no siak la ti sika, piliek dagiti pakisanguak.

Ta asino met ti di masuron ken mauma? Nasayaat laeng met koma no napudaw. Ta no kasano ti kinangisit ti buokna, diak ammon no di ket makipatas ti kudilna. Daytoy pay la ket ti tagaili a nangisit. Uray ngata no dinadang a danum ti kanayon a pagdigosna iti sumipnget, saanen a bumusnag ti kudilna.

Saanko met ketdi nga umsien. Saan la a nasayaat ti panagrikriknak kenkuana. Isu ti puor ti kararuak no adda iti balaymi. Pumanawak koma no adda, ngem saan ta amangan no ania ketdi ti aramidenna ken ni manang.

Ay, saan a sinsinan a babai ni manang. Malaksid iti kinapintasna, addaan pay iti pagwadan a kababalin. Manmano la nga agtugmok ti kasta iti maysa a babai— ti kinapintas ken ti naimbag a kababalin. Ken asino kadi ti nakoronaan a reyna itay kallabes a panagpiesta ti purokmi? Kasta manen itay nabiit pay a panagpiesta ti ili, asino manen ti napili a baggak ti rabii?

No agayat met laeng, di pay la ni Mang Aldong? Nataer met a lalaki. ‘Imbag la kenkuana ta kapaliiwanmin ti kababalinna. Saanen a makapaginkukuna kadakami.

Wenno di pay la ni Tata— ay, Manong Polon? ‘Imbag la daytoy ta masasao a landing.

Wenno di pay la ni Mang Doming, ti nataer nga empleado dita munisipio a pasaray inaldaw ti suratna gapu ta awan ti gundawayna nga umay sumarungkar.

Napinget ni Mang Cencio. Nalabit gapu ngata iti daydi panangikanawana ken ni manang iti panangrames koma ti tallo a nabartek a lallaki idi kanikapat itan a bulan. Narabiyan ngamin ni manang iti panaggapuna idiay ili sa ket agar-arbis pay. Awanen ti nalugananna a kalesa ket kapilitan a nagnana. Apagisu nga agsikko dita Pamuertaan idi pagammuan la kanon ta sinabat a kellaat ti maibasbasing a tallo a lallaki. Naglisi ni manang ngem nagammatanda ti imana. Nagikkis.

Apagisu kano met a dumteng ni Mang Cencio ket dinisnogna dagiti tallo a lallaki a dagus met la a nagtaray idi madlawda a dida mabaelan ni Mang Cencio. ‘Imbag ketdi ta nairana nga agpayso daytoy a lalaki. Magmagna kano met idi iti panagawidna idiay ili ta awan kano met ti malugananna a kalesa. Daydi metten ti panagam-ammoda ken manang. Ket intulnogna pay ketdin ti kabsatko iti balaymi.

Daytoy ngata ti pagkarkarit ni Mang Cencio ken nakabuklan ti namnamana. Ipagarupna ngata a naramaannakamin. Agsingiren. Bulsek kadi laengen ni manang?

Awan kas iti agannad. Agsakbay, maarus pay. Imbagak la ket ngaruden ken ni nanang a saandan a paulien ni Mang Cencio iti balaymi. “Isu pay a makataktak,” kinunak.

“Diak la ammo met ni Maria ta maanusanna met a sangailien.”

“Ibagam man ketdi, nanang, ken ni manang a saannan a sanguen inton umay pay maminsan.”

NGEM idi simmarungkar manen ni Mang Cencio iti balaymi, sinango man met laengen ni manang. Kasla maragragsakan pay ketdi ti kabsatko idi makisarsarita kenkuana. Isem nga isem ket kidday met a kidday ni Mang Cencio. Anian a suronko! Basibasek la koman iti binalsig. Kasta met ken ni manang, adda pay ketdi metten pannakarurodko. Ania ti panggapuanna nga agkatawa? Saan ngata a maalumiim? Sus, makaammoka la dita no kayatmo ti maibabain. Sinapulko ni nanang. “Apay, dimo met imbaga ken ni manang?” inimtuodko. “Apay ketdin a saan?” naisardeng ni nanang ti panaggelgelna. “Apay, ‘ya?”

“No kasta unay metten ti ragsakna a makisarsarita? Dandani la pagsasawakon.”

“’Nia ti dangngan,” kinuna ni nanang a timmakder. “Man ta ungtak.”

Sinarunok ni nanang idi agturong iti balaymi. Adayo pay iti agdan idi agpukkaw.

“Ammin, Ammin, ar-aramidem, aya? Agtugtugawka man la ditan? Dagidiay labaam! Sino ti urayem, siak? Apay, ania ti pakataktakam? Kaanonto ti panagkutim?” nagtabbaaw idi umuli. Awan ti natimudko a sungbat ni manang. “Aldawen, Ammin,” kinuna manen ni nanang. “Agkutikan. Ne, kitaem man dagita? Di pay gayam naigelgel…”

Nasabatko ni manang a makalulua idi lumaemak. Ken nakitak laeng metten a sipapakumbaba a dimmawat iti pammakawan ni Mang Cencio iti baet ti di panangitaltalek ni nanang.

Gunggonam dayta. Kasta met kenka, kinunak met ken ni manang, iti unegko. Dimonto met ammo ti sao. Bilinendaka la ngaruden, ngem dimo met tungpalen. “Terio, inka isakduan ni manangmo,” kinuna ni nanang. Nagdayamudomak. Ita, mairamanak pay ketdin iti basol a tawid.

Agsangsangit ni manang bayat ti panaggelgelna. Dandani la mapisang ti lupot nga ilugesna. Nalabit pagipapasanna iti pannakaungetna. Simnek met la ti kaasik ket nakunak a saanko a napupuotan: “Sanguemto pay la ngamin ket ammom la ngaruden a kasuron ni nanang.”

“’Nia? Maysaka met!” ket imbarsakna iti rupak ti gelgelgelenna.

Nakapungtotak. “Ala, isakitna gayam daydiay kasla agruprupa a sunggo!” Ibagakanto ken ni Mang Doming, naituloyko ngem saanko a nayesngaw.

“Ket sika?” binugkawannak ni manang. “Ania ti panangipagarupmo i’ta bagim? Guapo? Kasla bakeska a subsoban!”

Ad-adda manen ti pannakarurodko. “Isu ketdin? Ti la awan nga ipusna?”

“Pumanawkad ‘toy!” imbugtak ni manang. “Pagpungtotennak ta kitaem…” Kinusilapannak iti baet ti panagatab ti lua kadagiti matana.

Pimmanawak metten a dagus. Amangan no dina labaan ti lupotko. Numona ta klase manen iti sumuno a bigat.

Manipud idin, nabayag a saan a simmarungkar ni Mang Cencio iti balaymi. Nakagin-awakami bassit ken nanang.

Pinadpadaanak ngarud ti isusublat ni Mang Doming nga umay sumarungkar. Piesta opisial ngamin iti sumaruno nga aldaw. Ngem saan nga immay. Nupay kasta, saanak a dimlaw. Ngem nagballatek iti lagipko ti naminsan a Domingo a panangawis ni Mang Doming ken ni manang idiay Santiago. Inawisnak met ketdi idi ta addanto kano nakakaskasdaaw a maammuak ngem nairana la ketdin a sakbay ti last periodical

test- mi. Sa la immayna intulnog ni manang iti balaymi iti sumuno a malem.

Kaanonto ngata ti panagkallaysada? nalagipko saan a gapu ta naumaakon ken ni manang wenno makasidsidaak iti pinapaitan. Adda pay ketdin mangilaba kadagiti lupotko no agasawan? Ngem ti dayawna ti kayatko a salakniban. Ta managbalbaliw kano met ni ayat no dadduma. Kas iti kasasaad ti bulan. Ket nagtalinaed dayta a saludsod iti mugingko bayat ti panaglabas dagiti aldaw. Ngem apay ngata nga awan metten ti agsangpet a surat ni manang nga aggapu ken ni Mang Doming? Apay ngata idinto a dandani inaldaw idi?

Pagam-ammuan, idi nadanon ti panagkasangayko, simmarungkar met laeng ni Mang Doming. Napalalo ti ragsakko. Aglalo idi yawatna kaniak ti maysa a polo shirt a ramie. Kasta, a, ti agrayo, nakunak ti nakemko. Sigud a pakairanudan!

Nabayag a nagsarsaritada ken manang.

Ngem kalpasan daydi, nabayag manen a saan a simmarungkar ni Mang Doming. Pinaliiwko ni manang. Ket inkeddengko iti bagik a no kas pagarigan adda saanda a nagkinnaawatan iti kaayan-ayatna, awan sabali a pabasolek no di ni Mang Cencio. Ngem agilem ngata ni Mang Doming ken ni Mang Cencio? A, awan la ti ammokon.

Ngem saanmin a nauray nga immay pay simmarungkar iti balaymi ni Mang Doming. Diak napugtuan ti gapuna agingga idi maalimadamadko laengen nga asidegen ti pannakikallaysana. Mangikallaysa kanon iti sabali a babai.

Ket ti pay nakakaskasdaaw, immay idi sakbay ti kallaysana ket inawisna ni manang a tumabuno iti pasala ken agpaayto pay a kas bayabay inton awaten da Mang Doming ken ti ikallaysana ti Maikapito a Sakramento. Pinatgan met ni manang. Diak maawatan ta kasta unay pay ketdi met ti ragsak ni manang.

Napanak met simmurot, ket anian a siddaawko ta ni met gayam Mang Cencio ti kaasmang ni manang nga agpaay a kas bayabay ni Mang Doming!

Idi malpas ti kallaysa, rinabrabakda ni manang. Isuda kano met ti sumaruno nga agkallaysa. Naay, nalaka kadi?

DIAK nadlaw a nagladingit ni manang. Apay, di la agsakiten ti nakemna iti pannakikallaysa ni Mang Doming? Ungaong a puso! Kalpasan ti pannakabaybayana, kalpasan ti pannakairurumenna, ay, pudno a natured. Ala, nasayaat ngarud no maibturanna. Ta naragsak met latta ni manang.

Nalagipko la ket ngarud manen ni Mang Cencio. Dakkel itan ti gundawayna. Ngem, a, saan la ketdi a mabalin. No umay, diak la ketdi ikkan iti gundaway.

Ket kasla nairanrana dayta a pangngeddengko ta pagammuan laengen ta iti maysa a sardam, nasangailimi dagiti dadakkel ni Mang Cencio. Sus, dumanonda gayam!

Sinerraan a dagus ni nanang ida. “Awan ti riknami nga umawat kadakayo,” kinunana apaman a naawatanna ti panggepda.

Kalpasan daydi, napaliiwko ti panagliday ni manang. Masansan nga agpampannimid iti beranda ti tawami. Saanen a makagangganaygay. Kunam no masaksakit.

“Adda, ‘ya, ikamat tapno agpaallangon ketdin iti dayta a Cencio,” inkeddeng ni nanang.

Nabang-aranak met iti kasta a kinuna ni nanang.

Ngem pagammuan lattan ta saanmin a nariingan ni manang iti maysa nga agsapa. Awanen iti iddana. Napalalo nga arikkaaw ni nanang. Ta sadino ti napananna? Ket iti panangiwagsak ni nanang iti ules ken pungan iti nagiddaan ni manang, naiwagatna ti maysa a surat. Pinidutko. Imbagak ken ni nanang sa pinigsaak a binasa: “Nanang ken ading, “Umuna unay, dawatek ti pammakawanyo. Addaak itan iti balay da Cencio. Nagtaraykami! Diak koma inaramid ti kastoy no saan a gapu iti kinaingetyo. Ta idinto nga immayda la ngarud dimmanonen, diyo met inawat ida. Ngarud, adda kalintegak a mangsurot iti nakailaw-anak.

“Saan a ni Mang Doming ti kaayan-ayatko, kas impagarupyo idi. Nagpaay laeng a kas rangtay iti panagkinnaawatanmi ken Cencio. Ket uray ania man nga insagsagut ni Mang Doming ditoy balay, pinaited amin ni Cencio.

“Ipalgakko koma idi ngem nagbutengak. Mabalin a basolko daytoy. Ngem ammok ngamin a kasursuronyo ni Cencio gapu ta saan a nataer, kas masansan a kunkunayo. Ngem iti pusona, adda ti pudno a kinabaknang! Kunak daytoy saan a gapu ta isu ti nangisalakan kaniak iti daydi dandani pannakarames koma ti dayawko. Ngem ammok a saanak a nagbiddut iti panangpilik kenkuana. Naimbag ti kababalinna, kas mapaneknekanyonto.

“Nanang, ading, ulitek manen ti dumawat iti pammakawanyo. Ken kangrunaanna unay nga awatenyonto koma ni Cencio inton umaykami umano. “Toy silalailo ken agpakawan, Ammin

Nagtinnaliawkami nga agina. Timrem ti lua ni nanang.

“Ania ngarud no kasta met gayam,” kinunana.

Timmakderak ket napanak nagtan-aw. Adu dagiti lupotmi a naibilag. Asino pay ita ti mangilaba iti pagsukatak? nakunak ket immulogak a napan nangala iti binalsig.—O