Uray Kasanot’ Kinalamiisna
Biag iti East Coast iti panawen ti lamiis.
N AIWARAGAWAG a dandanin agdisso ti Cathay Pacific Airways iti Dulles International Airport, Washington DC, USA, kalpasan ti ag-15 nga oras a panagtayabna manipud iti Hong Kong International Airport. Makita iti monitor iti uneg ti eroplano nga ag18 degrees Celsius ti kinalamiisna iti ruar. Kayatna a sawen a kas kalamiis ti uneg ti freezer. Saanka laeng nga agkutiperper ngem ketdi kumsialka no saanka a nakaimeng iti kunada a winter clothes wenno mano kasukot a nabengbeng nga aruaten no rummuarka.
Uray pay idi agrubuatak iti Filipinas, insaganaannakon ti maysa nga anakko iti para winter a kas koma iti thermal
clothes a para iti uneg. Daytoy ‘tay atiddog ti manggasna a kamiseta ken nakipet a kasla padiama nga addaan iti kabalinan a mangtaginayon iti kapudot ti bagi. Akin-uneg daytoy nga isuot. Naasian kaniak idi makitana dagiti itugotko nga aruatek. Ket isun ti napan naggatang kadagiti namnamaenna a kasapulak. Ammok met ketdi no kasano ti kalamiis ti winter nupay iti sabali a pagilian ti nakapadasak ket iti panagkunak, umanayen dagiti itugotko a pagimeng.
Mapasukotan ti thermal clothes iti gagangay a naimeng nga aruaten kadatayo ditoy Filipinas a kas iti diaket wenno
sweater. Adda metten nakaputipot iti tengnged a maawagan iti muffler wenno ania man a mangpaimeng iti tengnged. Agbonete tapno saan a kumsial ti lulonan ken agguantes ta dinto ket agkutimermer dagiti ramay ken maawanan iti rikna. Naimbag laengen ta tinungpalko ti anakko idi agrubuatak ta pudno nga uray pay laeng iti uneg ti Hong Kong International Airport, naglamiisen. Saannakon a nangitugot itay kasta unay bengbeng ken dagsenna a diaket, bonete ken guantes, agraman botas a nakalupkopan iti dutdot ti ayup ti ngarabna, ta mangitugotton dagiti umay mangsukon kaniak nga annakko. No nagbalonak koma, maysa pay a dakkel a maleta ti nagyananda idinto a para iti maysa laeng a tao daytoy.
Adda heater wenno pagpapudot iti uneg dagiti pasdek. No rummuarkan, agpayso a kumsialka no saanka a nakaimeng. No addakan iti uneg ti lugan, mabalinen nga ikkaten ti dadduma nga aruaten ta naka- heater metten daytoy. Ngem no rummuarkan nga agturongkan iti uneg ti balay, masapul a mayusong manen dagitoy nabengbeng nga aruaten ta uray mano laeng a minuto sakbay a makastrekka, pudno a kumsialka. Naapges ti kudil ti rupa a di matakkaban iti bonete ken aglua dagiti mata a narigat pay nga imulagat gapu iti di mailadawan a kinalamiisna.
Nalagipko la ngarud ti nobela daydi Dios-ti-aluadna a Terry Tugade a “Puraw a Balitok” ket dinayawko ti rigat dagiti agbibiag nga Ilokano a napan nagtrabaho idiay Alaska a yan ti kasta unay bengbengna a niebe. Uray no piksion daytoy, naibatay met kadagiti pudno a pasamak. Pudno kadi a kasta ti kinakidser, kinaanus ken kinatibker ni Ilokano a kas met kadagiti napaliiwko kadagiti sumagmamano a nangisit ti sikona nga adda ditoy yanko iti agdama?
Ti Niebe ken Lamiis
Addaak ditoy Maryland/Washington. Kastoy ti panangibagak ditoy yanko ta ti pagnaedan ti anakko ken ti pamiliana nga immayko sinarungkaran, adda iti nagbedngan ti Maryland ken ti Washington, DC (District of Columbia). Matannawagak ti kalsada a nangbeltak kadagitoy dua nga estado. Maawagan ditoy iti East Coast ket no addaka met idiay California nga asideg met ti Washington State (wenno Estado ti Washington), addaka iti West Coast. Nalamlamiis ditoy East Coast. Ngamin aggidiat ti angin ken temperatura nga aggapu iti baybay nga asideg iti yanda. Ti maysa pay a panangiladawanda kadagitoy dua nga agsumbangir
nga igid ti Amerika ket ‘Nabara a Laud,’ ken ‘Nalamiis a Daya.’
Ti niebe ti mangpalamiis iti lugar. Segun kadagiti datos maipanggep iti klima, umuna nga agtinnag ti niebe iti Disiembre ket ti maudi iti Pebrero; ti kalamiisan a rabii no winter ket -18 degrees Centigrade wenno nababbaba pay. Panunotem laengen no kasano ti kinalamiis daytoy nga idasig ti parbangontayo dita Filipinas a 20 degrees Celsius laeng— a nalam-ek payen kadatayo.
Ti maysa pay a mangpalamiis unay iti lugar ket ti saan a gagangay a pagteng iti klima nga awaganda iti polar vortex. Adda panawen nga agtingig iti apagapaman ti lubong a malikudanna ti init. Ti nabengbeng nga agpulpuligos a nalamiis nga angin nga aggapu iti kalalamiisan a lugar a kas iti North Pole wenno Arctic region, dungparenna ti East Coast isu a ti gagangay koma a winter ket nagbalin a nakalamlamiis. Napasamak ti polar vortex itay arinunos ti Enero ket nagtuloy ti epektona agingga iti umuna a lawas ti Pebrero.
Saan unay a nabengbeng ti neibe a nagtinnag iti daytoy a winter, segun kadagiti agindeg, ngem ketdi nalamlamiis ti tiempo. Ania ti niebe ken apay a saan nga isu amin a lugar ket agniebe? Daytoy ket aggapu iti ulep a tumangken ken agtinnag iti daga a kas met laeng iti tudo. Imbes nga agbalin a danum a kas iti tudo, agbalin a babassit-usit ken naparayapay a yelo nga agtinnag ditoy daga. Agtinnag laeng ti niebe kadagiti
polar regions wenno iti tuktok ti lubong a kas iti North Pole, iti akinngato a kagudua ti northern hemisphere ken kadagiti kabambantayan. Sagepsependa dagiti babassit-usit a danum iti tangatang sa agtinnagda a niebe. Agtallopulo laeng a porsiento ti danum nga adda iti niebe, isu nga uray matinnaganka iti niebe, saanka a mabasa. Santo la rummuar ti danum manipud ti niebe inton matunaw daytoy ket agbalin a yelo. Nagalis ti natunaw a niebe ket daytoy ti ad-adda a pakaak-aksidentean dagiti lumugar no saanda nga agan-annad.
Paliiw ken Padas
Uray kasano ti kinalamiisna iti East Coast, adu met latta dagiti Filipino nga agindeg ditoy ta segun kadakuada, adu dagiti pagsapulan ken oportunidad ken nalaklaka kano ti panagbiag ditoy ngem iti West Coast a kas iti California. Iti sabali a pannao, no maaw-awagan man ti Amerika iti “land of milk and honey,” pudno unay dayta iti East Coast. Ngem apay a kasta ti mayawawag iti Amerika?
Saan ngamin nga isu amin a tattao, makainum iti gatas ken makaraman iti diro. Dagitay laeng addaan iti igatangna ta nangina dagitoy. Adu dagiti oportunidad nga idiaya ti Amerika kadagiti tattao a napursigi ken nagaget. Makapagtrabahoka, ta adu ti pagsapulan no la ketdi saanka a napili. Ket maaddaanka ti igatangmo kadagiti kayatmo, makapanka iti sadino a kayatmo a papanan. Ngumato met ti kategoriam iti trabahom no kayatmo ti agsursuro ken napasnekka iti maited kenka a gundaway. Kangrunaanna, no ammom met ti agsalimetmet.
Dagitoy ti rason a dandani amin a makaumay ditoy, mapagluposda ti biag dagiti pinanawanda dita Filipinas no la ketdi saanda a naimut ken saan a ‘tay bukodda laeng a bagi ti kayatda nga agsayaat. Petisionanda dagiti kaamaanda wenno isponsoranda dagiti kakabagianda a kayatda met a padasen ti makigasanggasat ditoy a pagilian. Daytoy ‘tay pagsasaotayo dita Filipinas a ‘tawingenda’ dagiti pamiliada. Kastoy ti inaramid dagidi immun-una a nakaumay ditoy ken idi saan pay nga estrikto ti administrasion ti Amerika maipanggep iti imigrasion.
Adda met kadagiti nabati ken tultulonganda a di makaammo iti rigat dagiti ay-ayatenda a mangmangged ditoy tapno adda laeng maipaw-itda a pagnam-ayan dagiti imbatida. Kas pagarigan, adda dagiti Filipino a trabaho a trabaho, a kayatna a sawen, saan nga umanay ti walo nga oras a panagtrabahoda iti agmalem. Saan a maymaysa ti trabaho a serkenda no di ket tallo. Sumrekda a masapa iti bigat a mapan iti umuna a pagtrabahuanda, agturongda iti maikadua sa iti maikatlo ket sa laeng sumangpetda iti agtengngan ti rabii nangruna no awan ti bukodda a lugan. Kastoyto manen iti kabigatanna.
Kas koma ita a kalamiisna, inkapilitan a rummuarda ket sarakusokenda ti kas kalamiis-ti-yelo a ruar. No met ketdi addadan iti uneg ti pagtrabahuanda, nabaran ta addaan dagitoy iti pagpapudot wenno heater malaksid no ti trabahoda ket adda iti ruar.
Adu dagiti benepisio, pribilehio ken tulong nga itden daytoy a pagilian kadagiti agindeg. Kas koma iti di panangbaybay-an ti gobierno kadagiti nataengan.
Intugotnak ti anakko iti naminsan kadagiti pasilidad a pakataraknan kadagiti lallakay ken babbaket wenno facility
for the elderly iti maysa a siudad ti Maryland. Sumagmamano kadagitoy ti kukua ken imatonan dagiti Filipino a makipagilin iti Amerika. Magusgustuan dagiti addaan kabbalay a nataengan a pangipanan kadagiti saanen a makabael a kabbalayda gapu iti ugali dagiti Filipino a naasi ken nadungngo kadagiti lallakay ken babbaket.
Dagitoy a nataengan unayen ken addaan sakit ket matarakenda kadagitoy a pasilidad. Ited ti Amerika a libre dagiti agas, agserbi ken tangdan dagiti agtaraken ken akinkukua kadagitoy a pagtaraknan manipud maiserrekda agingga a mairuarda nga awanton angesda. Masigurado a nasayaat ti pannakatarakenda ta adda dagiti ibaon ti gobierno a kanayon a mapan mangbisita kadagitoy ket regular dagiti report nga idatagda iti departamento nga akin-iggem kadagitoy. Mamantener ti kinadalus ken kinatalged dagitoy a pagtaraknan.
Idi diak pay immay ditoy, impagarupko a kasla ospital wenno nalawa a pasdek ti pakataraknan dagiti nataengan. Gayam, balay nga adda dagiti nailatang a kuarto a pagyanan ti lima wenno nasursurok a kaludonda dagiti akimbalay. Agkakabbalayda tapno duapulo ket uppat nga oras a maaywananda dagitoy a nataengan. No addaka iti ruar, dimo ammo nga adda matartaraken iti dayta a balay ta awan ti pagilasinan. Ngem adu dagiti rekisito a matungpal sakbay a mapalubosan nga agbalin a pasilidad a para kadagiti nataengan. Adu a rigat, pigsa ken anus ti agtrabaho iti kastoy ngem daytoy ti paglaingantayo a Filipino.
Iti bukodko a panangamiris, dakkel a sakripisio ti puonan iti kastoy a pagsapulan. Ken agpuonan iti ayat ta no awananka iti daytoy, kasano koma a makaanuska nga agmalem a mangtaraken kadagiti agduduma ti kababalinna a lallakay ken babbaket?
Ngem ditoy a mapagtalkan ni Filipino, nalamiis man wenno nabara a lugar ti nakaipadpadanna.—O