Mabalin Met ti Durian Ditoy Amianan
Dagiti durian a mailaklako iti Luzon, saanen nga aggapu amin iti Mindanao.
MASANSAN a no madakamat ti durian, sumiplot a dagus iti panunot ti maysa a bunga nga addaan iti naisalsalumina nga angot a gagangay a masarakan idiay Mindanao. Kinaagpaysona, mainaig ti bunga a durian iti Abagatan. Ti ngamin Mindanao ti maaw-awagan ti “Durian Republic” ti Filipinas. Makuna nga eksklusibo a maimulmula kadagiti lugar a di unay daldalapusen ti bagyo a kas ti Davao, Cotabato, Agusan, ken Sulu.
Ngem saan itan nga eksklusibo ti durian iti Abagatan. Addan durian iti Amianan, nangruna iti Nueva Vizcaya. Kinapudnona, mabalin nga agbiag ken agbunga daytoy a bunga iti ania man a paset ti Filipinas, ngem gapu iti tinawen a bagyo a sumangbay kadagiti akindaya a paset ti pagilian, nasurok a 90 a porsiento ti produksion ti durian ti pagilian ti aggapu iti Abagatan a Mindanao ken Sulu. Kas nakunan, manmano ngamin a lumabas dagiti bagyo kadagitoy a paset ti pagilian. Immuna a nakapabungada iti durian idiay Los Banos, Laguna sakbay a nagsaknap iti Amianan a Luzon nangruna iti Nueva Vizcaya. Iti agdama, mapattapatta nga addan nasurok a 10,000 a kapuon a durian ti naimula ditoy, kagudua ti dagup daytoy a bilang ti agbungbungan. Maitutop la unay ti klima iti Nueva Vizcaya a para iti durian iti temperaturana (18-32 C) ken iti kangatona manipud iti rabaw ti baybay (500-800 MASL). Ti Malabing Valley, Kasibu ita ti paggapuan dagiti ginabgabsuon a durian a mailaklako ditoy ken kadagiti kabangibang a probinsia a naimula a nayabay kadagiti rinibu a rambutan, longkong ken sitrus. Ginasut met a pinuon ti agbungbungan iti ili ti Quezon. Idiay Sta. Fe, masarakan ti plantasion ti lychee, abiu, rambutan ken durian a kukua ni Modesto Valdez, maysa nga Outstanding High-Value Crop Farmer. Adda met dita ti Lopez Farms idiay Kirang, Aritao ken dagiti ginasut a pinuon ti durian iti Diadi, Bambang, Bayombong ken Ambaguio. Maysa ti Bagabag kadagiti ili a kaaduan iti agbungbungan a nasurok a sangaribu a pinuon ti durian a pakairamanan ti Pert’s Fruitcocktail Orchard, Logan’s Durian Farm, Mendoza Farm iti Tuao South ken dagiti naipattopatok a plantasion idiay Amballo, Montanibong, ken Kurasay.
Tawen 1958 idi damomi ti agmula iti durian. Adda tallo a kapuon nga insangpet daydi Uliteg Alberto Palaruan a naggapu idiay Kidapawan, Cotabato. Daksanggasat ta dinadadael dagiti nakagarut a kalding ket sipudnan a saanda a nakaungar. Nasunotan ti essemko a nagmula idi 1998, kalpasan iti 40 a tawen. Inapalak ngamin idi damo a nagbunga ti durian ni Uliteg Gorio Sobrepena a mapattapatta a naimula pay idi 1970. Adu ti naburas ken nailakoda. Naggapu dagiti immuna a mulak iti Dizon’s Plant Nursery idiay CLSU. Kukua ken imatonan daytoy ti nalatak a pomologist, ni Bernard Dizon, kaadalak iti CLSU idi 1970. Dua daydi naituredko a ginatang iti P350 ti maysa: Chanee ken Monthong, barayti a naggapu iti Thailand. Nagbunga dagitoy kalpasan ti innem a tawen. Idi 2010, rinantak ti napan gimmatang iti 10 kapuon a lima a kita wenno barayti (Monthong, UPLB Gold, Arancillo, Puyat ken Lacson #1) ken ni Dr. Leon Namuco, propesor ken maysa kadagiti mabigbig ita nga espesialista iti prutas iti UPLB, Laguna. Diak napagbiag ti dua ket dagiti nabati a 8, nangrugida a nagbunga idi 2016 kalpasan ti innem a tawen.—O