Tarindanum

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hulio 23, 1956 a bilang.

“AHUSSS!” nagrupanget ni Ilong ken inggiddatona a pinagsardeng ti nuang. Impatayna ti makanawan a dapanna iti tangbaw, iti likudan ti babaklingan, sa minatmatanna ti nagbaetan ti tangan ken ti umuna a ramay ti sakana. Nangngariet pay a nakakita iti naisukdip nga ungkay ti botbotones iti tinarindanum a kudilna. “Diaske,” indayengdengna idi pag- otenna ti ungkay, “abus man pay ta marunrunoten ti saka iti katatarindanum, maisaal pay laeng ti dapan iti karuotan… Oy, o, o!” imbugkawna iti nuang idi gamden daytoy ti gumaw-at iti ruot iti tambak iti pagrikusan. “Diaske a nuang daytoy—” impukkawna ngem dagus a tinipedna ti timekna idi malagipna ni Lakay Akking a katuganganna nga adda iti maikapat a ninayon iti amianan ti pagararaduanna. Tinaliawna ti lakay. Sipsiputan gayam daytoy nupay saan nga insardeng ti lakay ti panagaradona.

“Taliawto la a taliaw ditoy,” indayamudom ni Ilong, a kayatna a sawen, ni Lakay Akking a nanipud pay itay agipakoda itay di pay naregreg ti linnaaw, kasla sipsiputan ti lakay ti panagaradona. Kasla makapungtot ni Ilong idi bugtakenna ti nuang tapno ituloyna ti gulis. Kasta man laengen idi dumanon iti ungto ti ninayon, agdaydayamudom a nangbag-ut iti witiwit ken adda pay pannakasimronna idi iwagsakna ti arado iti panagsublina nga agpadaya.

Tinaliaw ni Ilong ti init. Nababan. Aglemlemmengen iti likudan dagiti katayagan a kayo iti purokda iti laud. Iti agpaamianan, iti adayo a labes ti katuganganna, inalsaanen dagiti dadduma a mannalon dagiti nuangda, agipakodan kadagiti pasagad, ken sumagmamano payen kadagitoy ti nagpiapi iti bukot dagiti nuangda ket agawiddan. Nasiputan ni Ilong a timmaldiap manen ni Lakay Akking iti yanna. Pinugiit ni Ilong ti arado tapno mangan ti subbok ket iti sumagmamano manen a

darikmat, masukatsukaten ti addangna iti panagaradona.

“Inton no kuan, apo, ta…” Nagsakuntip ni Ilong. “Diakto la ngata makapagteppel.” Inyaplitna ti tali idi bimmuntog ti nuang ket nagkulagtit pay ti ayup nga umanikki a mangguyod iti arado. “Kayatnak a pakitaan,” intanamitim manen ni Ilong. “Kayatna a suoten no asino kadakami ti umuna nga agalsa… ti umuna nga agawid….”

Manipud pay itay damo nga ipakanna ti subbok itay agipako itay agsapa, nagbalindan nga agkatugangan a siuulimek nga agsinsinnalisal iti pagaraduan. Saan met ket a kinayat ni Ilong a mapasamak daytoy kadakuada. Ta no isu laeng, awan nga agpayso ti kabaelanna a makipinninget iti sirok ti gumayebgeb nga init ti Hulio, awan ti kabaelanna iti agmalem a panangsaruno iti witiwit gapu ta panguttongen ken addaan iti panagkedked iti daytoy a pannakisalisal. Ta itay immay agarado itay agsapa, immay met ti katuganganna. Ket daytoy ti nakaamirisan ni Ilong no apay nga inud-udi ni Lakay Akking daytoy a ninayon: tapno aggiddanda nga agarado ket iti kasta, maipakita ti lakay a nupay lakay unayen, napigpigsa pay laeng no maipanggep kadagiti aramid iti talon.

“Whoa!” impukkaw ni Ilong iti nuang ket naipakuyog iti timekna ti simronna iti lakay ken ti yaasugna iti pannakaisaal manen ti ramayna a nginurungoren ti tarindanum. Impiduana a binugtak ti ayup; ngem kasla naamirisna a saan a rumbeng a pangngeganna ti katuganganna. Intakawna ti ikikitana iti katuganganna nga agpadaya metten nga agarado. Nupay saan a sikikita ni Lakay Akking, ammo ni Ilong a sisisiput ti lakay kadagiti tignayna.

“Uray no agrabrabiita ditoy, kunana ngata,” intanamitim ni Ilong ket inggiddatona a binawelwel ti witiwit tapno nasayaat ti pannakaibuarit ti gulis.

Tinaliaw manen ni Ilong dagiti padada a mannalon. Mabilbilang laengen dagiti nabati ket iti sumagmamano pay a kanito, agawidto metten dagitoy ta nagalsada aminen.

“Yoohoo!” adda timek a naggapu iti lungog ti kadakkelan a kali iti dappat iti labes ti maikadua a ninayon manipud pagaraduan ni Ilong. “Ania daytoy, Ilong?” inimtuod ti adda iti kali. “Saanka pay nga agalsa? Ibagakto kadi ken ni Sioning ta umayna yeg ‘tay pagsilawan ta adda silawmo? Diaskeka met,

addaka koma itan idiay balayyo… rabiin… saanka kadi a makaininudo… iti… iti ikamen?” Nagkatawa ti adda iti kali.

Pinagsardeng ni Ilong ti nuang sa tinaliawna ti adda iti pasayak. Nakitana ni Mang Dalmas, ti narasaw a kapurokanda a masansan a ti laeng maipanggep iti ikamen, asawa, babbai, ti adda iti ngudo ti di agtalna a dilana. Sisasakay daytoy iti nuangna. Un-unorenna ti kali ta agawiden iti purok. Makitkita ti ulona agingga iti abagana ta nasurok a sangkatao ti kauneg ti kali a mabalin a pagsabtan ti dua a pasagad ti kalawana.

“Kasla adu ti buriasmon,” inrungiit manen ni Mang Dalmas. “Umaykan ta agawidtan. Kayatmo kadi ti mapaksuyan unay ket malipatam ti aginat inton rabii?” Nagkatawa manen. “Maymaysa pay la ti anakmo, ngem abakem payen ni katugangam—“

“Umunakan, sumarunoakto,” insippaw ni Ilong tapno di mayadu ti tagamtamen ti salawasaw. Sinangona manen ti witiwit, inyaplitna ti tali a pangabugna iti nuang ket intuloynan ti pangtedna. “Diaske daytoy a Mang Dalmas,” nakunana iti bagina.

Nangngegna manen ti timek ni Mang Dalmas; ngem naiturong ken ni Lakay Akking.

“Ama Akking!” impukkaw ni Mang Dalmas iti katugangan ni Ilong. “Nagagawakayo ketdin, ama? Kasla tallo ti asawayo!”

“Kasla pagbabasaan dayta ngiwatmo!” insippaw met ni Lakay Akking. “Agawidka ketdin ket inton malitupanka idiay pagararaduam, sakanto ammo ti umagawa. Di pay umapon dagiti piek, kasta unayen ti agawam nga agalsa… kasta, aya, ti mannalon.”

Dayta man ti paglainganna, nakuna ni Ilong iti nakemna, a kayatna a sawen ti katuganganna. No mangmangngegko, adda la ‘tay pammasagidna kaniak.

Nakaadayon ni Ilong ket nupay mangmangngegna pay laeng ti timek ni Mang Dalmas, saannan a maawatan dagiti balikas. Kasta met nga agsasao pay laeng ti katuganganna: “Saan la a ti banga ti pampanunoten, ubbing,” ipukpukkaw ti lakay. “No kayat ti agsimpa, igaed ti panagtrabaho. Aglikig ket bassit ti init, ti la banga ti pampanunotemon. Adda kadi kasta a mannalon…?”

Ginuyod ni Ilong ti tali ti nuang. Napunnuanen a mapaspasagidan. Pinagpusiposna ti nuang ket impauyasnan ti subbok iti karuotan nga agpalaud. “Siak pay,” kinunana nga indayengdeng. “Bay-am ta kitaek no ania ti masaona. Agawidak ketdin….” Nasiputanna ti kellaat a panangisardeng ni Lakay Akking iti panagaradona. Nalawag a napasugkian ti lakay iti daytoy a tignay ni Ilong.

Ngem saanen nga inkaskaso ni Ilong ti katuganganna. No panagdayaw, saan met a nakurang kenkuana. Itedna met amin a karbengan dagiti dadakkel ni Sioning. “Ania, aya, ti kayatna nga aramidek?” kinunana manen. “Saanak met a mapmapan umasug kadakuada… uray no sangarakem a bagas, awan pay ti napanko dinawat kadakuada…”

Nakagteng iti pasagad iti uluanan ti ninayon. Inalsaanna ti arado, impakona ti ulnas kalpasan ti panangsuktona iti tangbaw ti arado tapno nasayaat ti pannakaikarga daytoy iti pasagad. Iti sumagmamano pay a kanito, pampanurnorenna metten ti kali a kumamang idiay purokda.

Naisaganan ni Sioning dagiti pagsukatanna idi, kalpasan ti panangibaudna iti nuang iti kamarin ken napalladawanna metten iti kalalaki wenno layas ti mais, immuli ni Ilong iti balayda.

“Nagrabrabiika metten,” impasabat ni Sioning iti ridaw ti kosina. Ig-iggaman daytoy ti ngudo ti pagtulodna iti indayon nga adda iti kosina. “Manangdanta iti kaduam nga agarado, kunak ngamin ket—“

“Bay-annak man laeng…. No masapulko ti kaduak nga agarado, manangdanak,” inyallawat ni Ilong. Innalana ti ididiaya ni Sioning a pagsukatanna, nagsubli nga immulog iti agdan tapno mapan agbelnas iti bito. No tinaliawna koma ti asawana, nakitana koma a natda daytoy a nagnganga ken adda pannakaingato dagiti kidayna iti nagtakderanna. Ngem idi aglidlidliden iti yan ti sangasinublan a pagdigosna, nagduadua ni Ilong no umno ti impakitana ken ni Sioning. Rumbeng ngata daytay? nakunana iti nakemna.

Nabaw-asan bassit ti pungtotna idi agsubli iti balayda. Nagtarus iti kosina. Sisasango ni Sioning iti narangen a dalikan. Naawatan ni Ilong a nasairna ti asawana. Nagturong ni Ilong iti agpalpallayog pay laeng nga indayon.

“Agasam pay dayta tarindanummo,” kinuna ni Sioning. “Adda dita lamisaan ‘tay lana ken dangla…. Pabpabaraek daytoy buneng… ne, mabalinen, napudoten…” Inadaw ni Sioning ti buneng nga imparabawna kadagiti beggang, inasitganna ti naipinggan a lana iti lamisaan. “Ne, umaykan ta dinto mabaawan daytoy.” Nagdalupisak iti datar, ig-iggamanna ti buneng ken ti pinggan a yan ti lana ken dinekdek a bulong ti dangla.

Nagtugaw ni Ilong iti sango ti asawana. Innalana ti buneng ket indeppelna daytoy iti lana. Simmaretset ti lana, nagasimbuyok ket nagadiwara ti naglaok a lana ken bulong ti dangla.

“Ala, agiddakan ta siak ti mangagas,” kinuna ni Sioning. Agililad pay laeng ni Ilong, ginammatanen ni Sioning ti maysa a dapan daytoy.

Nagkulagtit ni Ilong idi kimmaramut ti saem iti amin a paset ti bagina. “Ayna, nagut- oten,” inngarietna. Sakbay a makaasug manen, depdeppelanen ni Sioning ti panardaraen a nagbabaetan dagiti ramay ti maikadua a dapanna. Kinemkem ni Ilong dagiti sangina. Kasla mauy-uyos ti angesna. Idi tangadenna ti rupa ni Sioning, sikikita met daytoy kenkuana, agan-anninaw kadagiti matana ti pannakipagrikna.

“Ania kadi ti kinuna ni tatang?” pagammuan la ta inimtuod ni Sioning. “Ammok a saan a dayta tarindanummo ti pagruprupangetam itay umulika. Napanak idiay balayda itay aldaw—”

“Napanka?” bimmaringkuas ni Ilong. “Apay?” Tinaliaw pay ni Sioning ti indayon sakbay a nagsao ket idi aguni, nababa ti timekna a pangipaawatna ken ni Ilong a saanda a pigpigsaan ti agsao amangan no makariing ti tagibida. “Nagdikar manen ‘tay reumana,” agarup inyarasaas ni Sioning. “Siak ti napan nangiluto iti pangaldawda. Siak koma pay ti umay mamalon ken ni tatang ngem kinuna ni nanang a dakdakesto ngata. Kuna ni nanang a dimo kano dengdenggen ni tatang.”

Timmakder ni Ilong ket nagsagsagking a napan iti dalikan

tapno agsindi. No agsaoak, nakunana iti nakemna, amangan no agringgorkami.

“Ngem maisardeng koman daytoy… daytoy ririyo ken tatang,” sinurot ni Sioning ti asawana. “Ammo metten ket dagiti kakaarruba. No koma no—”

“Alimonek amin a sawenna…” intuloy ni Ilong ti kayat a sawen ti asawana. “Wen, ngamin, palubosak ni… ni tatangmo,” inridisna, “a mangpaspasagid kaniak tunggal agassidegkami. Gapu ta saanak a nagballigi iti daydi impatakderko a laundry idiay Manila… gapu ta nagsublita met la ditoy idi narikpan ti laundry… gapu ta awan ti naganabta iti daydi insaldata a daga… Umanayen dayta a pangibabainanna kaniak? Ammona koma a saan la a siak ti nagnaknakem… a sika ti nagpigsa a mapanta mangbangon iti—“

“Ngem—“

“Adda, aya, pagdaksanna no napanta nangbangon iti laundry… ket saanta a nagballigi?” saan nga inkaskaso ni Ilong ti asawana. “Kayatko met ngamin a makaadayota ditoy… a saan la a tarindanum ti sagsagabaen iti tunggal panagtatalon.” “Adda kenka ti basol.”

“Naay, siak pay ketdin ti nakabasol?”

“Wen. Kayat ni tatang nga agsublita ditoy. Ta awan met ngamin ti mangiggem kadagiti talon inton dina kabaelanen. Saannaka man met ngay nga irurumen. Nagsaritaanmi dayta ken nanang itay aldaw. Mabain la kano unay ni tatang gapu ta agiinnarasaas dagiti kakaarrubatayo nanipud idi naabakta iti

laundry… gapu dagiti kakaarrubatayo… ket madmadlaw kano ni tatang a mababainka metten…”

Adda nangngeg dagiti agasawa a nagsay-a iti paraangan. Nupay dida makita daytoy, ammodan a ti ama ni Sioning. “Sioning… Ilong,” nagtimek ti lakay idi umulin iti agdan. Dimmagas ngata a naggapu idiay taltalon, kinuna ni Ilong iti nakemna. Sakbay a nakaruarda iti kosina, addan ti lakay iti ridaw.

Nagsarimadeng ni Lakay Akking iti ridaw idi makitana ti pinggan iti datar. “Nasayaat dayta nga agas ti tarindanum,” kinunana. “Ngem nasaysayaat pay no dimo iginggina ti tarindanum. Nayon dayta ti kinamannalon. Paset ti biag ti tagaaway.” Nagna ket nagtugaw iti bangko iti abay ti lamisaan. “Awan la ti pagpapudot dita, Ilong?” kinunana.

Saan a nagtimek ni Ilong. Sisasagana a mangirupir iti kalinteganna. Balayko daytoy… ket no ania man ti—

“Adda met dayta basi nga in-inumen ni Ilong, tatang,” ni Sioning ti siaalibtak a simmungbat. “Nangikkam, aya, daytay prasko, Ilong?”

Naawatan ni Ilong nga agindidiammo laeng ni Sioning tapno isu, ni Ilong, ti kapilitan a mangyawat iti prasko iti lakay. Iti apagapaman, kayat koma ni Ilong ti agsao—agsao iti nalapat tapno mairingpasdan nga agkatugangan ti parikutda. Ngem nasiputanna a kasla makalulua ni Sioning.

Simrek ni Ilong iti sagumbi, inaonna ti prasko manipud iti pagbagasan ket nagsubli a nangyawat iti basi iti lakay.

“Ne, awan sa ketdi ti ungotyon,” kinuna ti lakay; ngem saan a panangibabain wenno pananguyaw ti anag ti timekna. Naamaan. Pagammuan la ta nagsaning-i ti ubing iti indayon.

Timmakder ni Lakay Akking ket inasitganna ti ubing. “Pasabnatannak sa met iti sangiten, ‘arok,” kinunana iti adda iti indayon. Intulodna daytoy iti maysa nga imana sa idugdugsolna ti maysa a tammudona iti barukong ti maladaga. Ngem ad-adda a nagikkis ti ubing.

Immasideg ni Ilong tapno adawenna ti anakna. “Bay-am ta agsangit,” inwadag ni Lakay Akking ti ima ti manugangna. “Nasayaat no agsangit… dumakkel dagiti barana.. tapno agbalinto a nalaing a mannalon… a di mabuteng iti tarindanum….” Pinanawanna ni Ilong a natda a nagmuttaleng, nagsubli iti yan ti prasko ket nangipatuyag iti intumbana. Nagbaeng a kasla nuang.

“Saanmo a piduaen a panawan ti kinelleng no dimo makita a naimbag no nasullatam ti sarangusong,” tinaliawna ni Ilong. “Kailala laeng no tumangken ti inaradom… naimbag ketdi ta nakitak sakbay a nagawidak.”

“Tay kano laundry, tatang,” pagammuan la ta insilpo ni Sioning.

“Laundry?” Nagkuretret ti muging ti lakay. “Mapankayo manen idiay Manila? Naay. Kitaentayo a lakayen datao… pampanunotenyo koma dayta. Ti ketdi aramidenyo, igaedyo ti agtalon… ta ipakitayo kadagiti kakaarruba nga adda kabaelanyo. Ne, mapanakon ket diak pay nakaibangkag iti kanen ti nuangko.”

“Napanak nagala iti maisyo idiay yan ti baldi, tatang,” kinuna ni Sioning.

Tinaliaw ni Lakay Akking ti anakna. Kinudkodna ti teltelna. “Di nangyawidka koma met iti ipuruakyo iti nuangyo?”

“Nangyawidak. Isu ti inted ni Ilong itay sumangpet….” Tinaliawna ni Ilong ket nagsabat dagiti matada.

“Ala, nasayaat,” kinuna ti lakay ket rummuar koman ngem nagsardeng iti ridaw. Tinaliawna ni Ilong. “Masapaka no bigat ta pagtinnulongantanto daydiay dakkel a kinelleng ta agraeptayonton no Lunes.” Ket intuloynan ti rimmuar. Nangngeg dagiti agassawa ti panangabug ti lakay iti nuangna idi rummuar iti inaladanda.

“Apay ngamin a dimo sinullatan ‘tay sarangusong?” inimtuod ni Sioning. Kasla mangsursuron.

Kinusilapan ni Ilong. “Aggaoka ketdin ket mabisinak,” kinunana sa inggiddatona ti nangipatuyag iti inumenna a basi.—O