Okeyka, Apong
KUNA dagiti doktor nga agkanaig ti naimbag a salun-at ken ti nasayaat a taraon. Masursuro dagiti ubbing nga agad-adal ti kinapateg ti umno a nutrision, balansiado a taraon, ken uray ti pagimbagan ti taraon a namsek kadagiti bitamina ken mineral. Ibalbalakad dagiti nutrisionista nga ipaunegtayo dagiti taraon a nangato ti protinana, ken saludsodenda no kasano ti kaadu dagiti maipapanunegtayo a calories. Iti nabiit pay, nainayonen iti saritaan dagiti termino a kas iti beta-carotene ken good cholesterol.
Adtoy ti baro a termino a laglagipen: probiotics. Daytoy a substansia, paregtaenna ti bagitayo tapno paksiatenna ti stress gapu iti sobra a trabaho ken sakit.
Ni Dr. Domingo Tapiador, retirado a Filipino a sientista iti United Nations, inyam-ammona iti Filipinas ti Spirulina, maysa a kita ti algae a napataud manipud iti Cyanobacterla (wenno blue green algae). Baro daytoy nga idea iti taraon ken agrikultura, idinto a ti Spirulina, maysa a duogan nga organismo, maysa kadagiti nagkauna a nabiag a banag a limtuad iti daga, 3 a bilion a tawen ti napalabasen. Adda dagiti mamati a no agtipon nga agtrabaho iti bagitayo ti probiotics ken antibiotics (substansia a direkta a mangpapatay iti mikrobio), makatulong dagitoy tapno mananamtayo ti nasalun-at ken napaut a biag.
* * *
Nagadu dagiti mairepreport a sakit ken abnormalidad a namunganay kadagiti taraon nga ipapaunegtayo. Kas pagarigan, masansan a mainanaig ti kanser kadagiti carcinogenic substances. Ti nangato a uric acid, mangipaay iti problema iti bekkel ( kidney). Dagiti nangato a lebel ti cholesterol ken sugar, mainaig iti nangato a presion ti dara ken diabetes. Ti aftatoxin, isu ti gapu ti cirrhosis iti dalem. Dagiti ulser, mainaig iti makan, kasta met dagiti nagadu nga alerdyi. Saan nga umdas a makaparnuaytayo iti umdas a makan. Masapul a mangparnuaytayo kadagiti makan a mangipasigurado iti nasayaat a salun-at, mangikabassit iti risgo kadagiti sakit, ken mangpaatiddog iti biag.
Adtoy ti pito a singasing a pangarisit iti agdama nga agrikultura:
1. Nasaysayaat ti mangan kadagiti taraon a napataud iti natural a wagas ngem dagiti babaen ti kemikal.
2. Liklikan dagiti makadidigra nga arinsaed (residues) ken artificial additives kadagiti makan.
3. Amirisen dagiti imet a sustansia dagiti makan imbes a makayawan laeng iti nasayaat a pakete ken presentasion.
4. Ipangruna ti kinasadiwa dagiti isagana a taraon.
5. Kitaen a naimbag a ti pannakaproseso ti makan.
6. Masapul a ti makan, natalged manipud iti peste, sakit, ken kontaminasion.
7. Ti panagpreserbar iti makan, masapul a para iti kalidad, ken kangrunaan iti amin, iti kinatalgedtayo a sangakaamaan.—O
Imbuelta ni Celing ti traysikelna ket simiagen ti luganna. Kinarawa met ni Mang Santos ti muskadana iti bolsa ti shorts- na, kimmittib sa impalpina ti sagaysayna. Madamdama pay, kasla pagay-ayamenna manen ti getteng iti teltel ti pukpukisanna.
Iti balay da Manang Tina, tumugaw-tumakder ni Angkel Dok. No kuan, mapan iti ridaw; no kuan tuman-aw iti tawa a sumango iti kalsada. Matektekanen a mangur-uray ken ni Jigo, ti apokona nga agtawen iti duapulo ket uppat, a kinasarita ni Manang Tina a mangkuyog kenkuana a mapan makimisa dita sentro. Inkissiim pay ti agtutubo nga adu ti barkadana a tsiks idi maammuan daytoy a baro pay ti lolona. Agkapidua da Angkel Dok ken daydi lolo ni Jigo a Banong a saanen a nakariing kalpasan ti nagmalemnagpatnag a nakikonsierto iti gin.
Kinita ni Angkel Dok ti relona. Nagsul- oy idi makitana a sangapulo a minuto laengen sa alas otso. Amangan no pammendision laengen ti makamakamda ken Jigo. Numona ket narasay ti agpadaya a lugan no kastoy a Domingo tapno kumamakamda iti maudi a misa dita Gonzaga.
Tumugaw koma manen ni Angkel Dok idi adda agbosina iti batogda. Adda met laengen ti loko nga ubing, nakunana iti unegna ket siaalisto a nagparidaw. Ngem sakbay a makaruar, naluktanen ni Manang Tina ti ruangan. Nalasinna ni Celing a nangitulod kadagiti gargaretna idi sumangpet. Agsaksakuntip a nagsubli iti salas.
Ngem di pay nabaraan ni Angkel Dok ti tugawna idi lumaem ni Manang Tina a sarsarunuen ti maysa nga ina a mangkibkibin iti agsansaning-i nga ubing.
“Manong, adda agpatulong kenka. Kaasi met ‘toy ubing!” kinuna ni Manang Tina a nangkita iti ubing.
Napatakder ni Angkel Dok. Pinagsinnublatna a kinita dagiti agina a sangaili. “Ania a tulong?”
“Naiddalan. Di met agil-ilutka iti maiddalan iti siit ti ikan idi dika pay naglayasan?” kinuna ni Manang Tina.
Nagmulagat sa pimgaak ni Angkel Dok. Kasano ngamin ket naggilap iti mugingna dagidi agpapailut kenkuana a maiddalan iti siit ti lames. Ubbing, babbaket kada lallakay. Ay, anian ti lamuyot ti tengnged, ti lilidduokan dagidi babbalasang no kasdiay nga ilutenna ida. Adda pay tagaili. Ngem kaaduan ti taga-Minanga, ti barangay ti Buguey a karayan laeng ti baetda iti Simbaluca.
“Alan, a, lilong… kaasiam kadi ni Botit, a!” Uray la napakiad ni Angkel Doc iti nangngegna. Kasla natugkik ngamin ti ipelna iti nangngegna. Lilong? Ket nakamagmaga ti katawana a nagkuna: “Angkel, kunam lattan, basang. Sinno itayen ti amam?” kinunana.
“Ni Badong, lil—ay, angkel... Ni Badong a baro daydi Lilong Inggo dita Sinay, angkel.”
“Ni Inggo a kawweng? Apay a daydi? Natayen?” “Nabayagen, a, angkel. Nakadalapus kano iti sirok ti baliti a nangiparngedanna iti nuangna.”
Kinita ni Angkel Dok ti ubing. Nabessag ken agbubutit. Ngem agduadua. Pudno, agil-ilut idi
sakbay a naglayasan, ngem pinullo a tawenen ti napalabas. Adda pay ngata birtudna?
“Ngem nabayagen a diak nagilut, balasangko. Ipanmo la koman ‘ti doktor!” kinuna ni Angkel Dok.
“Kua, lilong, ay, angkel, awan kano ti doktor a tagaili. Ken awan balonmi a pagpadoktor…”
“Padasem lattan, a, manong. Bareng maibatogam,” impasaruno ni Manang Tina.
Immanges iti dakkel ni Angkel Dok. Kinitana ti ubing nga agsansaning-i. Naasian. Kimmita iti labes ti tawa, iti tianggi iti ballasiw ti kalsada. Awan kas iti sigurado, nakunana iti unegna. “Gumatangka man ngarud iti saba dita tianggi ni Leoning. ‘Tay damilig,” kinunana.
Sakbay a makakuti ni Manang Naty, nakaruaren ti ina iti ridaw. Arintarayen daytoy a nagturong iti ruangan. Isu met nga adda agbanurbor ken agbosina iti batogda.
“Intan, ‘lo!”
“Addan ni Jigo,” kinuna ni Manang Tina a bulonna a nagturong iti tawa. “Dumanonka pay ket adda bisita ni lolom!” impukkawna ken ni Jigo.
Naggiddan ti ina ken ni Jigo a limmaem. Iggem ti ina ti sangasapad a saba a damilig wenno dippig. Inyawatna ken ni Angkel Dok. Siaalisto ni Jigo a nangpursing iti sangabukel. Ngem sakbay a maukisanna, natengngel ni Manang Tina ti ima ti agtutubo.
“Saan, baka di sumamay ti panangagas ni lolom. Baka mabalsanka pay ketdi,” kinuna ni Manang Tina.
Nagmulagat ni Jigo. Siaalisto a nangidisso iti saba iti tugaw. Napugtuannan ti aramiden ti lolona. Naistoria idin dagiti dadakkelna ti abilidad ni Angkel Dok. Mabuteng la ketdi a mabalsan, no ania man a panagagas ti aramiden ti lolona.
“Adda kassinglag a lana ti niog?” sinaludsod ni Angkel Dok ken ni Manang Tina.
Imbes a sumungbat, siaalisto ketdi ni Manang Tina a nagturong iti siledda. Idi rummuar, iggemnan ti maysa a praskita a naglaon iti ramut ti ania ditan a mula, bugayong ken nasigsigit a lanut ken no ania ditan a kayo.
Inyawat ni Manang Tina ti praskita ken ni Angkel Dok. “Sumang dayta. Lana ti bulsek a gulimba a nasinglag iti Biernes Santo,” kinunana.
Pinatedtedan ni Angkel Dok iti lana ti sumang ti dakulapna. Nagbang-es idi malang-abna ti nabunglog a lana ti sumang. Pinagrisirisna dagiti dakulapna. “Sangabaso a danum,” kinunana sa inawidna ti abaga ti ubing ket pinagtugawna iti sopa. “Yan ti nasakit, barok?”
Inaprosan ti ubing ti kanawan a baba ti pangana.
“Agtilmonka man…”
Nagtungpal ti ubing sa kasta unay ti libbina a nangtangad iti inana. “N-nasakit, inang…”
Inabay ni Angkel Dok ti ubing. “Sumangoka kaniak,” kinunana. Ket kas iti dati, idi saan pay a pimmanaw, kinunana iti panunotna: Apo, kaasiam kadi ‘toy ubing. Adda kenka ti pannakabalin ket sika laeng ti makaagas kenkuana…
Nakalaglag-an dagiti ramay ni Angkel Dok
a nangilut iti kinuna ti ubing a yan ti iddalna. No kuan agrupanget met ti ubing no masair ti batog ti kunana a yan ti iddalna. Nakaul-ulimek met da Manang Tina, ti ina ti ubing ken ni Jigo a mangbuybuya iti ar-aramiden ni Angkel Dok.
Agsangapulo a minuto ngata nga inap-aprosan-inil-ilut ni Angkel Dok ti baba ti panga ti ubing. Madamdama pay, inukisanna ti saba a pinursingna. Inyawatna iti ubing.
“Kumittabka… ‘tay kayam a kadakkel sa ngalngalem bassit.” Inseniasna ti sangabaso a danum. Siaalisto ti ina a nangyawat iti baso. “Tilmonem a bulonam iti danum,” kinunana. Inyawatna ti baso iti ubing.
Bumbumsog ti pingping ti ubing iti pannakapunno ti ngiwatna iti saba. Ket uray la nagtimbukel dagiti matana a nangtilmon iti saba a binulonanna iti danum. Sigagagar dagiti agbuybuya a nanguray iti reaksion ti ubing.
“Adda pay? Nayanuden?” sinaludsod ni Angkel Dok. Imbes a sumungbat, kimmittab ketdi ti ubing iti saba ket kasta unay ti panagbuabo ti subsobna iti panagngusabna. Maysa pay a kittab ket nagpukawen ti saba nga iggemna.
Umis-isem ni Angkel Dok a nangkita kada Manang Tina sa timmakder. Magagaran met ti ina a nagrukob ket ginunggonna ti abaga ni Botit.
“A-awanen, nakkong? A-awan ti iddalmon?” Nagrungiit ti ubing. “Naimas, inang. Kayatko pay!” kinunana a bulonna a nangala iti sangasapad a saba sa nangpursing. “Awanen!” Nagkatawa ni Angkel Dok.
Iti ragsakna, naapungol ti ina ti ubing. “Tengkiu, lil— ay, angkel, kunam, nakkong,” kinunana. “Utangmi, a, angkel ta awan met naitugotmi!”
“Okey, la’ng!” Kinuso ni Angkel Dok ti buok ni Botit. “’Ton maminsan, isiitamton a naimbag ti sidam tapno dika maiddalan, wen? Ania ngamin ti sindayo?”
“Malaga ken kapiged laeng, angkel. Awan met ti yuraga iti karne. Nagburak da lakay iti ramana ket dandani bin-ig a malaga ken kapiged ti nakalapanda!”
“Mapantan, lolo,” kinuna ni Jigo idi makapanaw dagiti agina. “Malmalpas itan ti second mass. Maudi a misa ti atendaran dagiti tsiks ta masadutda a bumangon a masapa!”
“Ay, Apo, saankay la mapmapanen no dayta met la ti rantam iti panangkuyogmo ken ni lolom!” kinuna ni Manang Tina.
Nagkatawa ni Angkel Dok. Tinapikna ni Jigo. “Mangsadaka ngarud iti traysikel,” kinunana. “Ibatimon ti motormo.” Binatoganna ti sarming ti divider. Siaannad a nangyabog iti buok iti ludingasna. Kalpasanna, impadalanna ti sagaysay iti bigotena, sa iti barbasna a nangsusuon iti timid ken pangana. Nagpuligos naminsan iti sango ti sarming ket sinallabaynan ni Jigo nga inturong iti ridaw.
“Sumursurotka iti uso, a, lolo!” inkatawa ni Jigo. “Pitis a maong a pantalon, ken pangileten a long sleeves nga umasul ken goma a sapatos! Okeyka, ‘lo. Agpayso kadi a virgin- ka pay?”
Napitpit ti isem ni Angkel Dok. Ania, ibagana a dayta ti inanannadanna? Nagkatawa laeng. “Addan sa sumungad a lugan,” kinunana ketdi ket pinalusposanna ni Jigo idi pardasan daytoy ti addangna nga agturong iti ruangan.
Un-unorendan ti kalsada ti barangay a kumamang iti highway iti adayo nga abagatan idi kalbiten ni Jigo ni Angkel Dok. Umis-isem a nangperreng iti lolona. “Ammom, lolo, adda pampanunotek a siguradok a magustuam!” inkiddayna.
Pinerreng ni Angkel Dok ni Jigo. “Panguartaan?” inkiddayna.
“Mucho ka na daw, lolo, saanmon a kasapulan!”
“Sika nga ubing, ti la sasawem. Nakaurnong bassit, wen.