Kasano ti Agaramid iti Buro a Ruot
Nayon a pagpakan kadagiti dingo
PROBLEMAYO kadi ti pagpakan kadagiti tarakenyo a dingo kangrunaanna iti daytoy a panawen a mapaspasarantayo ti panagbaliwbaliw ti tiempo wenno ‘tay kunatayo a climate change? A no dadduma, nakapudpudot; no met dadduma, nakalamlamiis; no dadduma, nakaat-atiddog ti tikag; no dadduma, no rugiannan ti agtudo, tudo daytan a kasla di agsardeng—a mangigapu met iti panagkurang iti pagpakan kadagiti dingo.
Isu a saan laeng a dagiti mula ti apektado iti climate change, uray pay dagiti taraken a dingo.
Agbatay met ti panagtaraken iti dingo iti kabaelan ken kasapulan ti maysa a mannalon. Ken masaludsod pay: Apay nga agtaraken iti dingo? Makatulong kadi daytoy iti pannakatunoy dagiti kasapulan ti pamilia iti inaldaw? Ania dagiti dingo a mabalinna a taraknen?
Malaksid kadagitoy, nasken pay a kitaen ni mannalon no adda pangsustentona iti kasapulan dagiti dingo manipud rugi agingga a mabalinen dagitoy nga ilako. Ngarud, kasapulan nga ammuen dagiti pamuspusan a mabalin nga aramiden tapno maited dagiti kasapulanda nangruna ti pagpakan.
Kadawyan a pagpakan kadagiti taraken dagiti ruot iti kataltalonan, bakir ken bakante a lote. Mabalin a bulosan wenno iwarwar dagiti taraken kadagitoy a yan ti ruot ken mabalin met inka mangruot tapno adda ipakanmo kadagiti taraken. Wenno saan, agmulaka kadagiti nadumaduma ti klasena a ruot (dagitay nairanta a pagpakan) tapno adda masindadaan a pagalaan iti pagpakan ken sigurado nga ad-adu ti magapas a pagpakan ken nasussustansiada. Mabalin met nga agaramatka kadagiti tedtedda iti talon a kas iti kayo ti mais, garami, ken dadduma pay a mabalin a pagpakan kadagiti taraken.
No kaadu dagiti nalangto a ruot (‘tay man kadawyan a ruot wenno improved species a kas iti napier grass), mabalin nga aramaten dagitoy iti panagaramid iti silage wenno buro a ruot tapno addanto pagpakan inton agkurangen ti pagpakan. Pagsayaatanna pay, nangatngato pay ti imet a sustansia ti buro a ruot ngem ti saan a naburo a ruot.
Ania Kadi ti Silage?
Silage (say.lejs) ti awag kadagiti binuro wenno inartem a ruot a maaramat a pagpakan kadagiti baka, nuang, ken kalding. Kadagiti pagilian nga addaan iti winter, isu daytoy ti pagpakanda kadagiti dingoda iti panawen ti lamiis nga awanen ti ruot iti talon. Addaan daytoy iti 65 porsiento a dam-eg ken 35 porsiento a namaga a ramen.
Mabalin ti agaramid iti silage manipud kadagiti ruot, ken dadduma pay a bulong dagiti mula agraman dagiti tedtedda iti talon a medio nabasa ken adda sangkabassit ramenna nga asukar.
Alisto laeng nga aramiden daytoy ken magustuan a kanen dagiti dingo.
Ania Dagiti Pagsayaatanna?
1. No kaadu ti nalangto ken napintas ti kalidadna a ruot, ket saan a maaguantaan a pagpakan kadagiti taraken, mabalin dagitoy a buruen tapno mapreserbar ti sustansia dagiti ruot.
2. Mabalin ti mannalon ti agaramid iti silage iti bukodna nga arubayan.
3. Masigurado ti awan sardayna a suplay a taraon dagiti ayup iti unos ti makatawen.
4. Maaramat iti panagaramid iti silage dagiti tedtedda a mula iti talon, kas iti mais. Iti kasta, maliklikan ti panaglungsotda no mabaybay-anda iti talon a mabalin nga agresulta iti polusion.
5. No maisagana ken maaramid a nasayaat ti buro a ruot, saan a bumaba ti kalidadna ken mabalin nga idulin ken aramaten
a pagpakan.
6. Praktikal a teknolohia, simple ken nalaka nga isagana, nalaka dagiti materiales a maaramat, ken alisto a suroten dagiti mannalon.
Dagiti Kasapulan iti Panagaramid iti Silage
1. Ruruot ken tedtedda iti talon. Karaman ditoy ti napier grass, mais, garami, bulong ti saba, bulong ti unas, kdp. Siguraduen nga addaan dagitoy iti 65-70 porsiento a dam-eg.
2. Pagtadtad (chopping machine). Kasapulan daytoy a pangtadtad kadagiti materiales nga aramiden a silage. Umdasen ti ½-1 pulgada (1 -2.5 sentimetro) tapno alisto ti pannakaburo dagitoy. No adu ti aramiden, mairekomendar ti panagaramat iti chopper. No bassit, mabalin lattan a tadtaden babaen ti buneng.
3. Pagkargaan. Kasapulan ti pagkargaan tapno sigurado ti napintas ti pannakaartem dagiti ruruot.
4. Plastik a selopin a kas iti polyethylene 0.003. Mabalin ‘tay agsaragasag a selopin wenno ‘tay nangisit.
Panangisagana iti Artemen a Ruruot wenno Mulmula
1. Ukkonen dagiti artemen a ruruot.
2. Tadtaden iti ½-1 pulgada wenno 1-2.5 sentimetro a kaatiddog tapno alisto a mayempake.
3. Apagapaman a payangyangan agingga nga umabot daytoy iti 65-70 porsiento a kadam-eg. Mabalin a maammuan daytoy no pespesen ti ruot ta lumamiis no kua ti ima ngem saan a mabasa ken saan nga agsubli iti dati a sukogna no mapespes.
4. Ikabil dagiti natadtad a ruruot iti container. No nabasa wenno naagneb, mabalin a laokan iti tuyo a mangsagepsep iti dam-egna.
5. Sedseden a nasayaat ken siguraduen nga awan ti angin iti unegna.
6. Sayaaten a kaluban ti container iti plastik a selopin tapno masaluadan daytoy iti tudo ken ania man a banag a mangdadael iti daytoy.
7. Mangikabil iti pagpadagsenna a bato wenno bloke tapno saan a maikkat wenno maitayab ti plastik.
8. Bay-an a maartem iti 18 nga aldaw.
9. Kalpasanna, mabalinen nga ipakan kadagiti taraken nga ayup.
Dagiti Pagilasinan a Napintas ti Kalidad ti Silage
1. Nabanglo ken kasla nasam-it ti ayamuomna. Nakusnaw a maris-daga (brown) ken natayengteng a berde ti kolorna segun iti kolor ti inartem a mula wenno ruot.
2. Ngumisit ken binuot met no saan a napintas ti kalidadna. Umalsem a kas suka ken saan pay a nasayaat ti angotna.
3. Kasta met a saan a napintas ti nabasa unay a silage.
No adda mapespes, kayatna a sawen a saan a napintas ti pannakaaramidna.
Tapno Napintas ti Kalidad ti Maburo a Ruot
1. Siguraduen a dagiti maartem a ruruot wenno mulmula, addaan iti 65 -70 porsiento a kinadam-eg.
2. Siguraduen a matadtad iti ½-1 pulgada wenno kaibatoganna ti 1-2.5 sentimetro ti kaatiddog dagiti ma-silage.
3. Siguraduen a masedsed ken marikpan a nasayaat ti pagarteman a container.
4. Suroten a nasayaat ti proseso.
5. Siguraduen a makaanay ti asukar a ramen ti ruot tapno epektibo ti pannakaartemna.—O
(Agpapaay da SRV ken FM iti MMSU-College of Agriculture, Food, and Sustainable Development, ken Philippine Carabao Center, MMSU, kas panagsaganadda.)