Ni Dalin Alias Linda ken ni Kabo Timot
Nagkamang iti Manila tapno maitarayanna ti Hawayano a mangikallaysa kenkuana, ngem sinurot ni Kabo Timot tapno ituntonna ti gasatna.
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 20, 1965 a bilang.
“INNEM, pito, walo, siam…” imbanang-es ni Kabo Timot. “Nga… Apay nga agbilbilangka, kabo?” nagmusiig ti kaduana. “Tuod nga agkatakat! Tapno mabaawan ti pungtotko.” “Ania ti kapungtotmo, kabo?”
“Awan man ti elevator ditoy.”
Idi limmaemda iti arigna nakaikulongan dagiti kameng ti Tanap ken dadduma pay a magasin, kasla napadso a nuang ti polis. Nupay kasta, nakarungiit a nakidinnakulap kadagiti nadanonda— da Jorge, Andro ken Juaning. Am-ammo unay ni Kabo Timot dagiti tallo ta gayyemna ti editorda.
“Annay, kabo! Dingpilem sa metten ti imak a kasla agdapil iti unas?” immangal ni Jorge.
“Lukmo nga udang! Ti la ngamin makinilia ti ap-aprosanyo, babbarok.” Nagkatawa ti kabo. “Agpamamakayo man, no adda gawed ken bua ken apogyo, sika, Andro, barok.”
“Dayta ti dimi natulad kadakayo a lumallakay, kabo. Adda insagutda ken ni tatang, ngem adda met ‘diay balay.”
Nagtung-ed ni Kabo Timot, sa kinunana: “Riribukenkayo bassit, uray umadani ti Paskua. Nangruna kenka, Andro, barok.”
“’Pay kadi, kabo?”
“Tumulongkayo koma, kaduayo ni abogado iti parikutko, ta kas iti pagsasaok, ‘No ad-adu ti kosinero, ad-adu met ti maluto.’” Ti editor ti Tanap ti kunana nga abogado. Ta kaykayat met daytoy nga abogado ti agbalin nga editor ngem ti mapan agparang iti korte.
“Nagbaniaga ni abogado idiay Japon, kabo.”
“Agkulkulagtit nga ipus ti alutiit! Impagarupko no matulongannak nga awan bayadna.”
“Apay, kabo, dimo ketdi ipakita kadakami ti siglatmo?” insamira ni Juaning. “Wenno ti kinaagpaysona…”
“Alto puego! Ammok ti kayatmo a sawen, Juaning. Dimo ipapan a ni Apo Pascual ditoy ti akinsirib kadagiti panagpalutpotko. Isu laeng ti mangsalaysay iti magapuanak— chronicler wenno biographer a kuna iti Ingles. Damagem kenkuana.”
Nagparang ti tuppol ni Apo Pascual. Mannurat ti Tanap ni Apo Pascual. Kailian met laeng ni Kabo Timot.
“Agsipud ta awan ni abogado, Andro, barok, sika la ngaruden ti arigna usisaek.” “Usisaem? ‘Nia kad’ ti kayatmo nga ammuen kaniak, kabo?”
“Kua, kastoy. Awan immay nag-babysitter idiay balayyo nga agnagan iti Dalin?” “Adda, ngem Linda met ti naganna, kabo.”
“Linda—Dalin. Dalin –Linda. Nalabit isu dayta! Kasano ti langana, barok?” “Lima kadapan ti katayagna, kabo, ket nalabit 34-23-34 ti pammagina no nakabathing suit.”
“Miss Phoocytograpuey! Kasisigud a kulot ti buokna? Adda siding iti timidna?
Arimpiriten dagiti kidayna? Saan kadi?”
“Hamman, kabo. Ngem ‘nia kad’ ti apeliedona? Sagara ti imbagana kaniak. Agsara—ay, Sagara.’’
“Sagara? Ragasa ti pudno nga apeliedona. Isu la ketdi ti tuntuntonek a balasang. Yoroshi!”
“’Nia dayta, kabo?”
“That’s good! iti Ingles. Nasayaat, iti Iloko. Sao ti Hapones dayta a napidpidutko idi panawen dagiti kitsing—ay, singkit… No kasta, Andro, barok, mabalin a sarungkaran ni Dalin idiay balayyo? Adtoy man ti retratona.”
“Wen, kalanglangana… Ti pagdaksanna, kabo, pimmanaw itay napan a lawas. Nangibati iti surat ket di nagpakada ken ni baketko. Apay a kamkamatem… este, apay, ilemlemmengannakayo?”
“Seporimasus! Nagpukaw ngarud idiay ilimi a Gelmisan—salbag, San Miguel— manipud itay bulan ti Nobiembre.”
“Petsa 17 idi nangrugi a nagtrabaho idiay balay.”
“Anak ti allawagi ni Dalin, ngem adda urnong ti dakkelna, isu a nakaumay nagadal iti kina-midwife ditoy Manila. Kalpasanna, nagsubli a nagkomadrona idiay San Miguel. Kabayatanna, nakipempal iti adda idiay Hawaii a tubo met laeng iti San Miguel. Naginnayatda,
ket itay napan a bulan, idi insurat ni Dalin ti panagwenna a makikallaysa ken ni Eliodoro— dayta ti nagan ti Hawayano— nageroplano nga immay ditoy Filipinas ti nobio…”
“Adu dagiti kasta a sarita a maipatulod kadakami, ngem agtungpalda iti basura no awan ipakuyog ti nagsurat a sobre ken selio,” insallaet ni Andro. “Ngem ituloymo, kabo.”
“Idi nakita ni Dalin ti lalaki, nagsanud ta lakay unay kano. Agtawen iti 46— 22 ti tawen ti babai— ket arigna tatangna. Nangisangpet pay ketdi ti lalaki iti padaitna a trahe de boda ni Dalin. Ngem nagpukaw a kasla asuk ti diabla.”
“Apay nga ita laeng a naggarawka, kabo?” inamad ni Juaning.
“Itay laeng kanikadua a lawas a nagkiddaw ti tatang ni Dalin a sapulek ti anakna.”
“Kasanot’ panangsapulmo ken ni Dalin kadagiti dua riwriw a tattao ditoy Manila, kabo?”sinaludsod ni Juaning.
“Sirib ti ribrib! Diyo ammo, aya, babbarok, a nasarakak no asino ti nagtrabahuan ni Dalin?”
“Di ngata nagtaray a nakiasawa iti sabali a baro, kabo?” Nagkurenren ti muging ni Andro. “Namitlo nga adda simmarungkar a baro.”
“Aniat’ pagkunaam a baro, barok?”
“Kuna ni Dalin, kabo.”
“Diaske. Kasta? Este, kasano ti langa ti baro?”
“Nabaked, kabo. Kulot ti buokna, ngem kasla tsokolate ti tayengteng ti kudilna. Kuyep, leppap ti agongna a kasla dinalapus ti bornil.”
“Ahem— kaanakak ti immay. Imbaonko a mangpagawid ken ni Dalin. Ngem idi kapamimpatna, sabali kano metten ti mangay-aywan kadagiti annakyo,” impalawag ti polis.
“Kasanot’ pannakaammom a nagyan ni Dalin kaniak?”
“Sikap ti allukap! Dua a banag ti nagibatayak. Umuna, malagipmo nga adda anunsiom iti pagiwarnak a masapulmo ti babysitter? Pudno, awan ti naganmo, ngem adda ti taengmo… Saan a kadawyan ni Dalin ti gumatang iti pagiwarnak; gimmatang gapu laeng kadagiti anunsio. Naugedan ti anunsiom. Indulin dagiti dadakkelna ti pagiwarnak, kas kadawyanda nga ipatpategda ti kukua dagiti annakda.
“Maikadua. Iti naminsan a lawas, impaw-itan ni Dalin ti adina a babai iti kopia ti Tanap. Uray dina insurat ti taengna, nakitak idi nagusisaak a nakurang ti sumagmamano a panid— nalabit dinawatna kadakayo. Idi idiligko iti sabali a kopia, paset met gayam ti nobelam dagiti nalapgis a panid. Impapanko nga insingaymo dagitoy a pagbalinem a maysa a libro a kas iti pamay-an ni Apo Pascual.” “Dayawek ti siglatmo, kabo,” intung-ed ni Andro.
“Ken napaneknekak a sika a pudno ti inayan ni Dalin itay nasaom nga adda gawed ken bua a naisagut ken ni tatangmo. Naammuak met iti kasinsinna nga inlimed kano ni Dalin ti nagbilin kenkuana iti gawed ken bua, ket nangisangpet ti kasinsinna… parikutko ita ti panangsapulko ken ni Dalin.”
“Di ngata ketdi nagarem kenkuana ti kaanakam, kabo? Nalapsat ni Dalin. Amangan no ti kaanakam ti nangilemmeng, sa nagparbo a dina masarakan ti balasang.”
“Agsusugel a sibeg! Mabalin a maaramid dayta. Palutpotekto kenkuana no aldaw, uray ket sumarungkarto.”
“Ania ngarud ti sumaruno a tignaymo, kabo?” timmadog dagiti kiday ni Juaning. “Innak agdigos,” insungbat ti polis, “ta uray adda bentilador ditoy, makasinit latta ti makibur nga angin. Ken nasigsiglatto ti panagpanunotko.”
Idi agpakada koman ti polis, adda nalagipna. “Denggem, Andro, barok. Di met inaldaw a gumatgatangka iti pagiwarnak?”
“Hamman, kabo.”
“Dimo la naidulin dagiti kopia iti daydi a lawas a pimmanaw ni Dalin? Bareng maipaspasarak a makita ti panangulitna a nanglukib kadagiti panid ti anunsio.” “Kabo, saan a maulit a masal-it ti maysa a disso.” Immisem ni Andro.
“Kas itay pagsasaotayo. Dimo pagsarak ti ngiwatmo,” indupag ni Kabo Timot. “Wenno kas iti pagsasaok, no dimo kabaelan, agpatulongka a dagus.” Naggarakgakda.
“Yamanek koma unay no sarakemto no agawidka iti tengngat’ aldaw, barok,” impaganetget ni Kabo Timot.
“Diak agaw-awid iti tengngat’ aldaw, kabo. Ngem gapu ta sika ti agkiddaw, agawiddakto.”
“Esta bien! No kasta sumarungkarkaminto manen no malem—iti oras ti alas dos?” Idi umalogda iti opisina, nagbilang manen iti Kabo Timot: ” …lima… innem… pito…”
“Nga… Makapungtotka pay laeng?” nagrungiit ni Apo Pascual.
Kas man sapulen ti polis ti ipes nga iridisna.
Idi nagsublida iti opisina ti Tanap iti alas dos, kasla lumtuad a bulan iti panagani ti naipasabat kadakuada a rupa ni Andro.
“Pimmudno ti pammatangmo, kabo,” kinuna daytoy. “Adtoy ti anunsio iti pagiwarnak. Inugedan si Dalin alias Linda. No nakastrek a yaya, adda ita idiay Malate.”
“Sitting pretty! Naimbag man, barok. Numona ta itay pinagpudnok ti kaanakak, impalgakna nga inyareng-engna ti ayatna. Nalabit a nagbuteng ni Dalin isu a pimmanaw.”
“Adda telepono ti balay a nalabit a yan ni Dalin, kabo.”
“Di la mabalin nga agteleponoka, barok? Kastoy latta ti ibagam kenkuana: Adda ditoy opisina ni tatam a Timot. Umayka nga umay a dagus.” Nangpayubyob ni Kabo Timot iti pinadis.
“No agparang ni Dalin ditoy, nasayaat sa no parautan a dagus tapno saan a pumanawen, ania ti makunam, barok?” Tinaliaw ti polis ti kaduana, ni Apo Pascual. “No ti dila di makabael, tali ti aramaten,” nagrungiit ti kaduana.
“Correct, barok.” Nagtung-ed ti polis.
“Umay ditoy ni Linda—ay, Dalin, kabo.” Umis-isem ni Andro a nagsubli iti tugawna.
“Ay, salamat ka ulitegen!” Limmag-an ti anges ti kabo. “Sa uulitin, kabo, ti kayatmo a sawen,” nagrungiit ni Jorge.
“E? Ti kayatko a sawen, rumbeng nga ag-Dios ti agnginaak no siak ti ulitegna ni Dalin. Kinaagpaysona, ulitegnak ni Eliodoro. Kasinsinko ti dakkelna a babai.”
Kalpasan ngata ti kagudua ti oras, simrek ni Dalin. Nagtarus ken ni Andro. Siniputan da Kabo Timot ken Apo Pascual ti balasang.
“’Adino ti yan ni tatang, manong?”
Tinaliaw ni Andro ni Kabo Timot, ket tinaliaw met ni Kabo Timot ni Jorge, ngem namrayan lattan ni Jorge a tinaliaw ti balasang.
“Kunam nga adda ni tatang ditoy, manong. Yanna?” inulit ni Dalin.
“Siak ni tatam a Timot, Dalin,” kinuna ni Kabo Timot.
“Kinusitnak gayam, manong!” imbanang-es ni Dalin ken ni Andro. “Kinunam nga adda ditoy ni tatangko. Awan met…”
“Sshhh…Kababain kadagiti appo a babaknang ditoy…” Nagmuregreg ni Kabo Timot. “Siak met ket ni tatam a Timot, saan kadi?”
“Iti panagawatko ngamin, ni tatangko ti immay.”
“Apay, kabo, Timot kadi met ti nagan ti dakkel ni Dalin?” Nagkurenren ti muging ni Andro.
“Wen. Timot, manong,” ni Dalin ti simmungbat. Rinugian ni Dalin ti aganug-og, ngem tinubeng ni Andro. “Dika agsangsangit ditoy, Linda—ay, Dalin, amangan no kunaen dagiti kakaduada a sabsabalika. Laglagipem, kinusitnak iti pudno a naganmo.”
Nagbaningrot ni Dalin.
“Immayak, balasangko, ta pagawidennaka ni tatangmo.” Impalawag ni Kabo Timot. “Agawidka kano nga agawid.” “Ditoyko laengen, tata.”
Gapu ta narasaw manen ti sungbat ni Dalin, kapilitan nga inawid ni Kabo Timot ti balasang ket kinuyogda ken Apo Pascual iti ruar ti opisina.
“Maluksaw unay ni tatangmo ta dika agawid,” naalumamay ni Kabo Timot. “Maluksaw unay ta dimo umay tungpalen ti karim.” “Saan— saan a dayta, tata.” Nagdumog ni Dalin.
“Ania kad’ ti pamilawam ken ni Eliodoro? Di met maabak iti langa, nupay agpurpor bassit ti buokna. Stateside ti panagkawkawesna. Bassit a tawen ti gidiatyo. Ngem kitaem ni Leoncia nga anak ni Atanud Dora. Agtawen iti 19, inasawa ti agtawen iti 55. Naragsak idiay Hawaii itan. Wenno ni Berta nga anak ni ikitmo a Silling. Laklakay nga amang ti nangasawa kenkuana ngem ni Eliodoro. Itatta, nakakotse kano ni Berta no agpasiar idiay Amerika. Naragsak dagiti dadakkelna ta mapagadalna dagiti kakabsatna ken agipawpaw-it kadagiti delata a makmakan. Ap-apalak dagiti adda annakda idiay Hawaii ken Amerika. Dalin, dimo, aya, ararapaapen ti makabaddek idiay Hawaii wenno Amerika a kasla paraiso kano?”
“Saan— saan a dayta, tata.”
“Apay nga’d a dimo kayat a tungpalen ti kiddaw ni tatangmo nga agawidka? Apay a dimo tungpalien ti karim ken ni Eliodoro?” “M-mabainakon nga agpakita kenkuana, tata.”
“Meri kurimasu! Aniat’ kabainmo ken ni Eliodoro?” “Kunananto pay… amangan no… ti kayatko a sawen—“
“A! Ti kayatmo a sawen, nagsanudka idi damom a makita ni Eliodoro— ngem itattan, mayatka met laengen! Wen, kunam!” Namrayan ni Dalin ti immisem.
“Tagapulot a pulutipot! Dayta ti kasasam-itanen a sungbat ti balasang! Baroak koma man pay! Agbalinkanto a Hayawana… Agawidtanto no malem. Ngem ipakaammom iti pagyanam.” Napan nagpakada dagiti tallo kadagiti kameng ti Tanap. “Naragsak a Paskuayo, kabo… nangnangruna kenka, Dalin!” nagrungiit da Jorge, Andro ken Juaning. “Dimo liwliwatan ti agbasa iti makalinglingay, makaparagsak ken makaay-ayo a pagiwarnaktayo.”
Idi rimmuarda, sinaludsod ti balasang: “Kasano ti pannakaammom iti pagyanak, tata?”
“Ssshh… Palimed ti polis dayta, balasangko.”
Ket idi umulogda, nagbilang manen ni Kabo Timot.
“… tallo… uppat… lima…”
“Nga… Agpupungtotka pay laeng, kabo?” Nagsakuntip ni Apo Pascual.
“White wine Christmas! Dika makaringgor, barok,” inkissiim ni Kabo Timot idi makaunada a bumaba. “Ammom, inkari ni Eliodoro a no magutigotko ni Dalin, papaskuaannak iti lima gasut a pisos. Bilbilangekon ti itedna a bubudo ti dakulapko… tallo.. uppat.. lima.”—O