Dakami a Mangmangan iti Mais
Nasaktanak idi maammuak nga iti Ilokos, pagpakpakanda iti baka dagiti marapegpeg a mais.
MAYSAAK a patneng a Bisaya. Naipasngayak iti kabambantayan ti Tabango, Leyte. Manipud kinaubingko, mais ti kankanenmi. No adda man bagas, maidasar laeng no adda espesial nga okasion a kas iti piesta, pabuniag, wenno no adda masangailimi a tagaLuzon a di mangmangan iti mais.
Para kadakami, saan a kinakurapay ti pannangan iti mais a kas iti pammati dagiti taga-Luzon a no awanen ti apuyenda a bagas ket mapilitanda a mangan iti mais, wenno nayonanda iti mais ti bagas nga apuyenda, nakapimpimandan.
Kadakami, no ti innapuy a bagas ti kangrunaan a maidasdasar iti dulang iti Luzon, wenno iti dulang ni Ilokano, ti met innapuy a mais kadakami. Isu nga idi ubingak pay, gagangay a makita kadagiti pagtaengan ti gilingan ti mais a naaramid iti bato. Adda ngarud istoria a no agpadan a pimmusay dagiti nagannak, ti gilingan a bato ti tawid a pagaapaan dagiti annak.
No makita idi ni tatangko nga adu pay ti naipempem a mais iti sarusarmi ket dumteng manen ti panagmumula iti mais, anian a ragsakna. Wenno anian a ragsakmi amin. Ket uray no napaut ti tikag, uray awan kuartami, basta adda pay mais iti sarusar, awan dadanaganmi. Iti panagriknami, nabaknangkami ta adu pay laeng ti maismi.
Isu a nasaktanak idi maammuak nga iti Ilokos, maipakpakan iti baka dagiti marapegpeg a mais, ken dagiti naibilag a mais, maikurkor iti manok, wenno mailako tapno agbalin a pagpakan iti baboy. Agasem, aya, ta ti kangrunaan a taraonmi iti Kabisayaan, para iti dingo laeng iti Luzon.
Ala, wen, adda met pagtatalonanmi iti Kabisayaan a pagmulmulaan iti pagay. Ngem bassit laeng no maidilig iti pagmulmulaanmi iti mais.
Maysa pay, gapu ta ti mais ti kangrunaan a maidasdasar, apay nga agmulaka iti pagay? Ta ti bagas, mairanta met laeng a para kadagiti espesial nga okasion—ket manmano met ti espesial nga okasion, lallalo pay nga adda masangailimi a taga-Luzon a di mangmangan iti mais.
Kas met laeng iti Ilokos. Iti kaaduanna a mannalon, gapu ta ti gagangay a bagas ti maluto a maidasar, daytoy pagtaudanna a pagay ti yad-aduna nga iraep. Bassit laeng ti diket. Ta ti diket, gagangay met a maluto a kankanen no kasta a Piesta Dagiti Minatay. Ket maminsan met la iti makatawen nga adda Piesta Dagiti Minatay.
Ngem kasano a maluto ti mais a kankanenmi? Saan a kas iti maar-aramid iti Ilokos a matuno ti mais tapno isu ti pangaldawmi. Weno mangalaka iti nabilag a bukel ti mais tapno kirogem wenno pabladem.
Ti nabilag a bukel ti mais, masapul a magiling. Masapul a maikkat ti ukisna. Magiling agingga a kasla agbalin a tinukel ti bagas. Maitaep met. ‘Tay met puraw a mais (saan a yellow corn wenno ‘tay diket) ti imulmulami a para kanenmi. Adda dua a barayti a maimulmula: ‘tay tinigib (porma ti paet ti binukelna) ken ‘tay kalibgos (porma ti uong ti binukelna).
Iti panagluto iti tallo tasa a bagas a mais (mais bigas), mangipaburek nga umuna iti danum (3 tasa met). No agbureken, in-inut nga ipisok ti mais a bagas; saan nga isu amin. Bayan nga agburek manen sa inayon ti dadduma. Bayat met ti panagburburekna, masansan a kiwaren agingga a maibus ti danumna. Bayat met ti pannakalinlinayna, kiwarkiwaren manen. Kalpasanna, kaluban ket bay-an a malinay a kas iti innapuy a bagas.
Kunada man a nasussustansia nga amang ti innapuy a mais ngem ti innapuy a bagas. Ngamin, ad-adu ti ramen ti innapuy a mais a protina ken lana (fat), ken Vitamin A, beta-carotene, ken alpha-carotene, ken dagiti mineral a kas iti magnesium, phosphorous, ken potassium.
Kasta met laeng ti kuna ni Dr. Emil Q. Javier, kameng ti National Academy of Science and Technology (NAST) ken agpapaay pay a Pangulo ti Coalition for Agriculture Modernization in the Philippines (CAMP). Kinapudnona, adda sinuratna a napauluan iti “Corn grits for better nutrition and grain sufficiency” a rimmuar iti Manila Bulletin, kabsat a pagiwarnak ti Bannawag, iti bilang daytoy iti Oktubre 7, 2017. Di ngarud nakakaskasdaaw no apay a kasta ti kinaandur ni Paquiao nga aw-awagantayo iti Pambansang Kamao ta innapuy a mais ti nangpadakkel kenkuana.
Naimas ti innapuy a mais. Natangken pay ti bussog isu a narigat a seknannaka ti bisin kalpasanna. Isuna laeng ta no di nairuam ti tianmo iti innapuy a mais, amangan no agsuyotka. Isu a masapul met a sursuruam ti tianmo a mangaklon iti innapuy a mais.
Pakamakam: Iti kaudian a panagawidko idiay Tabango, saan nga innapuy a mais no di ket innapuy a bagas ti indasar da tatang. Saan a gapu ta lakayen ni tatang ket saanen a makapagmula iti mais, a nailakon ti nuangna pati aradona, ken nabaybay-an metten ti gilingan a bato iti likudan ti balay ta ginaburan pay ketdin dagiti kayo a pagtungo. Wen, innapuy a bagas ti indasarda ta dagiti kakabsatko, nakaadalda met ngamin aminen. Kangrunaanna, naggapuak kano ngamin iti Manila ket espesial dayta nga okasion.—O
(Kameng ti Bisaya, kabsat a magasin ti Bannawag, ni RGT.—Editor)
dagiti Filipino no umayda sumarungkar ditoy.”
“O, kayatmo ti kasta?”
“I’d love to, if given the chance.”
Naragsak met laengen ni Miguel idi agawidda. Inarakupna pay ni Kath apaman a nakadissag iti lugan. Inagkanna ti pingping daytoy. Pinabus-oyan met ni Kath. Awan dakesna ta ‘kasinsinna’ met daytoy.
SABADO ngem nagreport ni Kath iti opisina. Iringpasna pati dagiti aramidenna kadagiti sumaruno a lawas. Sinaggaysana a sinuratan dagiti taona. Impalagipna dagiti masapul a malpasda bayat ti kaawanna. Pinandaganna dagiti surat iti lamisaanda tapno apagisunto a madatnganda iti bigat ti Lunes. Nakaawid sakbay ti pangngaldaw. Adda dagiti labaanna ken idalimanekna iti kuartona tapno nalag-anto ti panunotna inton sumangpet. Saan ngamin a makaan-anus iti wara. Kasla agkipet ti aangsanna no kua.
Nasapa pay idi maisaganana amin dagiti kasapulanna. Adu pay ti panawenna. Uray ta mapagpagnana met ti SM City. Nagturong sadiay nga awan ti gandatna. Nagbuya ti sine.
Isu laeng ti pagrelaksanna no awan ti pakakumikomanna. Kabalinanna ti agmaymaysa nga agbuya. Sabali met ngamin dagiti paggugusto nga aramiden dagiti kakaseraanna. Idi metten ruar a nangrabii ta masulit met nga agluto ken mangan nga agmaymaysana.
Sinapsapana ti nagidda nupay ammona a di makaturog daras ta kasta no adda papananna. Bimmangon idi agangay. Inlistana dagiti ababa a gandat a kasapulan a magun-od iti ipapanna idiay Guerrero Dos, dagiti aramiden tapno magun-od dagitoy, ken dagiti pakakitaan no naaramidda met laeng. Pinattapattana no umanay ti dua a lawas. Makaammonton iti aramidenna no kas pagarigan ta maamitan iti oras. Diosko, tulongannak, intanamitimna.
Pagam-ammuan, nakaawat iti teks ni Jonas.
“Hello, Kath, dimmagasak itay malem ngem awanka.” Sinungbatanna: Napanak nagbuya ti sine dita SM City. Jonas: Kaduam ni Miguel?
Kath: Agimonka manen, hehe!
Jonas: Siempre, uray pay no dinak boyfriend. Ngem ketdi bff-nak, saan kadi?
Kinunam met nga adda ka-meet-mo isu a dika kayat masingaka. Inanusak lattan, a, ti nagmaymaysa uray ta naruamak met. Agan-annadka lang. Salsaludsodennaka ni inang. Amangan no adda ibilinna para ken ni lola. Ditoyto langen nga agrubuatka… inton umayka itulnog. Alas nuebe inton dagasenka.
Kath: You are the boss.
Saan a sinaludsod ni Jonas no kayatna nga idiayton yan da inangna nga agrubuat ken no ania nga oras a dagasenna ni Kath. Di koma kayat ni Kath ti mapan ngem amangan no napateg ti ibaga ti inang ni Jonas. Idiay met ngarud nga agyan bayat ti kaaddana idiay Guerrero Dos. Maysa pay, no di gapu iti daytoy a pamilia,di pay mairugi ti proyekto.
Alas nuebe, ibabbaban ni Kath ti trolley luggage-na. Apagisu met nga agsardeng ti van ni Jonas iti batog ti ruangan. Dimsaag ti baro ket napanna binagkat ti karga ti balasang sa inkargana iti likud. Inlukatna ti ridaw ti tugaw iti abayna nga agmaneho.
“Nagpintaskan! Kasla nainanaanka iti mano nga aldaw! Wenno adda gapu ‘ta kinaraniag ‘ta rupam ita?”
“Ammok nga adda ipaspasagidmo… ngem agyamanak ta ammom met ti agdayaw,” inkatawa ni Kath. “Uray met sika. Naimbag siguro ti saritaanyo iti daydi kasinnabetmo idi kalman.”
“Wen. Sikan sa ti gasgasatko. Nakaiserraak manen iti maysa a kontrata.”
Tinaliaw ni Kath ni
Jonas. Kasla limmakay iti panagkitana. Adda manen nayon ti pakakumikomanna.
Adun dagiti mangmangngegna maipanggep ken ni Jonas.
Apagisu laeng kano ti presiona no maki-bid, pulido dagiti aramidna, ken di pay nagpaltos ti iskediul a pannakalpas dagiti awatna a proyekto.
Miningmingan manen ni Kath ti baro. Talaga a limmakay ti langa daytoy.
Kasla ni Kath ti nadagsenan.
Nagsennaay.
“Ne, apay? Dika maragsakan para kaniak?”
“Saan. Ket no dimon sa met ammon ti agpreno, bff.
Project ditoy, project dita.
Adda pay ngad’ panawenmo iti bagim?”
“Hmm… Kayatna kad’ a sawen nga adda met la panangilalam kaniak?”
“Apay ketdin nga awan? Adda pay ketdin mangitultulnog kaniak ken badigardko a naimon?”
“O, ta bibigmo ti naggapuan dagita a balikas, ha?”
Nadanon da Kath ti inang ni Jonas nga agisagsagana kadagiti rekado ti lutuenna a ginettaan.
“Agsasaruno nga agluom dagidi pinurosmi nga anangka isu a lutuenmi laengen a ginatan ta adu ti gumatang iti daytoy inton panagruaran iti simbaan. Isu pay a pananguartaan, anakko,” kinuna ti inang ni Jonas.
“Tumulongak, nana.” Sinango ni Kath dagiti nakaruar a saba ken rinugianna ti nagukis. “Daytoy ti magustuan a lutlutuen daydi mama, ngem paridusdos ti naganna ken bellaay ti kaaduan a laokna. Siak idi ti para timbukel iti bellaay ta kasla ay-ayam kaniak.”
“Sige, inton maminsan, kasdiayto ti lutuentayo ta umaykanto a para bukelbukel,” inkatawa ni Jonas.
Nagkatawa met ti inang ni Jonas, Sa kinunana, “’Imbag ta immayka, anakko, ta ipaw-itko dagiti agas ni inang. No maibusan, dina metten sanguen ti gumatang isu a kaaduenmi lattan ti ipaw-itmi. Ala, imbag met ta agyanka idiay. An-anusamto lattan ti lakay ken baket nangruna ni amang ta dina met latta maikkat ti panagtabtabakona.”
“Sapay ta maanusandakto, nana.”
Saanen a pinalubosan ti inang ni Jonas a dida nangrabii sakbay nga itulnog ni Jonas ni Kath.
“Urayennak lattan ditoy lugan ta adda biit gatangek,” kinuna ni Jonas idi makalugan ni Kath. Rimmuaren ni Jonas. Adda inserrekna a kinarton iti likud idi agsubli.
“Ania dagidiay? Ipaw-itmo met a para ken ni Nana Merced?” “Para kadakayo. Ammomon, adayo ti paggatangan amangan no mabisinankanto ket kumuttongka.”