Siled ti Kararag
maraisem a nangkita kadagiti mangur-uray kenkuana. Inkagay met ti nakatugaw iti alsong ti intugotna a supot ti arina a lampin ti anakna ken sinimpana ti panagtugawna.
“Naammuanyon?” pagammuan la ta sinaludsod ni Lakay Santos. Immulsina ti muskadana sa kinitana dagiti nakapila iti pasagad.
Nagkikinnita met dagiti agpapukis, ngem awan ti nagtimek. Nagkatawa ni Lakay Santos. “Digo iti punsionan maangotyo, damag iti paraangan ti agongyo diyo pay ammo!” inkantiawna. Iniggamanna ti ulo ti nakatugaw iti alsong sa pinagdumogna iti apagapaman. Madamdama pay, agkomkompasen ti kalangiking ti getteng ken palpi ti sagaysay.
“Ania a damag ti nasaepyo, ‘tang?” kinuna ni Rolly. “Wen, ‘tang, ania daydiay? Apay a naunaannakami?” impasaruno ni Daris.
“Pospon ti padpadaanantayo a pamisa! Masakit kano ni Manang Eliza ket adda ita iti ospital, kuna ‘diay kabaw nga ulitegna idi nakimamaak kenkuana idi naminsan!” kinuna ni Lakay Santos.
“Ni kabaw met gayam ti nagkuna! Apay ngarud nga itultuloy ti kaanakanna ti kumita iti baboy a partienda?”
“Imbabawina kano ngarud ti panangtawarna iti baboy ni Botioc,” insungbat ni Lakay Santos.
Naputed ti panagsasaritada idi adda sumungad a banurbor ti traysikel. Saan a nagbayag, nagsardeng ti banurbor iti batog ti balay ni Carding.
“Sangsangaili,” kinuna ni Rolly. “Pinagsardeng ni Mang Carding.”
“Sigurado, ni Angkel Dok ti gagarana,” adda nagkuna. Saan a nagbayag, nagtuloy a nagpalaud ti traysikel. Ania ngarud, intuloy dagiti agpapukis ti naputed a saritaanda. Iti sirok ti nagiray a kamantiris, ibarbarteng metten dagiti nataengan ti naisikuan a natiritir a lapnit nga umuna a talienda.
“Kuna man ni Lakay Andro a naibaga kano idi ni Lakay Orling kenkuana nga isu a pimmanaw ni Angkel Dok ditoy Simbaluca ta inyasawa daydi Lakay Duardo ni Nang Liza iti balikbayan,” pagammuan la ta insengngat ni Daris iti saritaanda.
“Hu, ania koma ti koneksion ti panangasawana iti balikbayan iti panaglayasan ni Angkel Dok?” immusiig ti maysa. “Kayatmo a sawen, nasakit ti nakemna iti pannakiasawa ni Baket Liza? Apay, nobiana, aya?”
“Laglag! Ket no kaanakanna, nobiana?” immusiig ti sabali. “Nagrugit ti panagpampanunotmo!”
“Ne, tartarimaanem ti agsasao, a! Lokditmonto pay, a!” Naisardeng ni Lakay Santos ti obrana. Impalpina ti sagaysay iti gettengna sa sinangona dagiti nakapila nga agpapukis. “Ala, ket agbibinnarakayo gapu iti kinabiangotyo. No kastakayo, maudin daytoy a panangpukisko. An-anusak ti mamukis kadakayo a libre tapno adda paguummongan a pangiliwliwagan iti bannog iti makadominggo. Ngem no agriringgorkayo, inkay la agpapukisen idiay ili!”
Ket idi ituloy ni Lakay Santos a pukisan ti nakatugaw iti alsong, nagar-arudoken a pimmanaw dagiti nagsinnungbat.
“Awan la ngamin ti diyo bibiangan,” kinuna ti kalakayan kadagiti agpapukis. Ngem nagulimeken dagiti padana nga agururay iti batangna a mapukisan.
Iti grupo dagiti agtaltali, adda met sabali a topikoda. Kinuna ti maysa:
“Ania ngata no ibagatayo ken ni Kapitan Pidong a kumiddis ti barangay iti parabur ti popularidad ni Angkel Dok?”
“Ania ti kayatmo a sawen? Agparetratotayo kada Kapitan Pidong ket ipaskiltayo dita barangay hall?”
Nagkakatawa dagiti kaduada.
“Kayatko a sawen, lakay, agsingirtayo kadagiti tagasabali a lugar nga umay agpailut ken ni Angkel Dok!” inlawlawag ti
NUPAY mabigbig a dagiti Filipino ti maysa kadagiti nakipagpuligos iti rueda ti industria ti Hawaii, banag a nakaitagay ti ekonomia, narigat a mailaksid kadagiti dadduma a puli ditoy Hawaii ti pammati a “sakada” ti kaibatogan dagitoy iti gimong.
Ti sakada, maysa a balikas manipud iti Hiligaynon, ti kababaan a tukad dagiti mangmangged iti kaunasan.
Kinapudnona, idi nagrekrut ti Hawaii Sugar Planters Association (HSPA) iti Filipinas, kadagiti nasulinek a lugar ti nagalaanda kadagiti trabahador, wenno pinilida dagiti agtutubo a saan a nakadap-aw iti pagadalan.
Gapu iti daytoy, nagtalinaed iti pammati dagiti dadduma a puli nga illiterado ken awanan bukod a paglaingan dagiti Filipino. Daytoy a panangipapan ti nabayag a bangen ti idudur-as dagiti Filipino iti benneg ti politika, ti edukasion ken dadduma pay a propesion iti Hawaii.
Idi 1960s a nagsangpet iti Hawaii dagiti propesional wenno nagturpos iti kolehio iti Filipinas, adu dagiti kompania wenno opisina ti saan a nangbigbig iti naturposda nga adal; nagangayanna, nanggedda a para dalus wenno para ugas kadagiti opisina, iti hotel, iti restauran, kdp. Adu dagiti inheniero ti nangged a peon wenno pababaon kadagiti konstruksion.
Daytoy panangipapan a nababa ti adal ken kurang ti ammo dagiti Filipino ti