Saluadantayo Daytoy Kakaisuna nga Ina a Daga
Ti Ina a Daga ti kakaisuna a pagtaengantayo. Ditay koma ipalubos a madadael.
AM-AMMOTAYO ti Ina a Daga a kas Mother Earth. Daytoy ti nasaysayud a birngastayo kenkuana; maysa a binulod a balikas, nupay addaantayo met iti bukod a pagsasao, ta kasla ngamin al-alisto nga ibalikas. Ngem no isaom ti Ina a Daga, kasla adda makulding iti kaunggan a nasantuan, daytay nasagraduan a saluadan ken raemen.
Daytoy ti pagtaengam, ti pakasarakam ‘toy pagiliam a Filipinas ken dagiti amin a pagilian ditoy lubong. Isu met ti agdama a pagyanam ken dagiti amin a tattao ken nabiag. Maysa daytoy kadagiti planeta iti law-ang wenno solar system, nga iti pammati ken agdama a takuat, isu pay laeng ti kapintasan ken kakaisuna nga addaan iti nabiag.
Agduduma dagiti teoria ken pasintawi (leyenda) iti pannakaparsua ‘toy Ina a Daga. Segun iti mitolohia ti Daan a Griego, maysa a babai ti immuna a didiosenda a managan iti Gaia, a nakaadawan ti balikas a geo a ti kayatna a sawen ket daga. Isu ti Ina a Daga. Nagtaud iti saklulona amin a nabiag. Impasngayna pay ti asawana a ni Uranus nga isu ti tangatang ken ni Pontus, nga isu met ti baybay. Ibagian ni Gaia ti ina a mangted iti taraon ken mangtaripato kadagiti impasngayna. Kas ina, itedna amin a kasapulan dagiti annakna agraman ayat ken
dungngo.
Kuna met ti Genesis 1:1 iti Biblia, ti kapatgan a libro dagiti Kristiano, “Idi punganay, pinarsua ti Dios ti lubong.” Karamanna ditoy amin a nagyanna—nakaisigudan ken mabalin a mapabaro a rekursos tapno adda aramaten dagiti nabiag a paggapuan ti agserbi kadakuada. Iti met laeng Genesis 1:26: “…ita, aramidentayo ti tao… iturayandanto dagiti ikan, dagiti tumatayab, ken amin nga ayup, naamo ken naatap, dadakkel ken babassit.” Ket natungpal a kasta. Napnuan sirib dagiti parsuana a tao.
Inted ti Ina a Daga amin a kasapulan ken pagragsakan dagiti annakna ngem dida mapnek ket inabusoda ti kinasayaatna. Kuna ni Mahatma Gandhi, mararaem nga Indian a pilosopo, abogado ken mannursuro a nangipangulo iti natalna a rebolusion (peaceful revolution) iti pagilianna nga, “umanay ti inted ti Mannakabalin a kasapulan dagiti tattao ngem di umanay para iti kinagamrudda.”
Nadadael ti Ina a Daga
Manipud iti agpareha a parsua nga Adan ken Eva, immadu nga immadu ti tao a kasla uong a mannagadu. Nagbalawda ta saanen nga umanay ti pagyanan ken kasapulanda. Ngamin iti maysa a lugar, a kas iti Ina a Daga, addaan laeng iti kabaelan a mangsuportar ti apagisu a kaadu. Gapu ta masiribda, pinalawa dagiti tattao ti pagyananda ken pagmulaanda babaen ti panangrebbada kadagiti bantay. Binukualda pay dagitoy tapno mairuar dagiti napapateg a minas a kas balitok, landok, ken dadduma pay iti unegda. Inaramatda a nagpartuat kadagiti pasdek ken ania man a mangparagsak ken mangpennek kadagiti kayatda. Nagreggaay dagiti bantay ta awanen dagiti ramut ti kayo a mangsarapa iti daga. Limmukayda gapu iti pannakakalida. Bimmassit ti danum. Adu kadagiti nagmaga a dissuor, ubbog, waig, karayan, dan-aw, ken dadduma pay a kadandanuman ta naawan dagiti watershed a pagponduan iti danum. Nadadael ti balanse ti ecosystem.
Ti ecosystem ket isu ‘tay sistema a panagdadanggay amin nga agbibiag iti maysa a lugar, kas iti tao, mula, ken ayup tapno agbiagda a naurnos. Masapul a saan nga ad-adu wenno basbassit tapno mataginayon a balansiado. Kas pagarigan, iti maysa a lugar, adda dagiti mula ken adda met dagiti ayup a maysa kadagitoy ti tao. Agparuar dagiti ayup iti carbon dioxide a kasapulan dagiti mula, agparuar met dagiti mula iti oksiheno a kasapulan dagiti ayup tapno agbiagda nga agpada. Saan a mabalin a mula laeng ti agyan iti dayta nga ecosystem wenno ayup laeng ta saan no kuan a balansiado.
Segun iti Wikipedia, iti agdagup a 16 a milion a kilometro kuadrado a kabambantayan iti sangalubongan, aganay laengen a 9 a milion wenno nababbaba pay ti nabati. Kasanon dagiti sumarsaruno a kaputotan? Ammodanto pay ngata no ania ti kabakiran? Ubbog? Dissuor? Addanto pay ngata inumenda? Kasanon ti ecosystem?
Iti panagtulid ti panawen, nadadael ti nakaparsuaan babaen dagiti aramid ti tao a kas iti saan nga agsarday a panaganak. Kuna met laeng ti Wikipedia, ag-7.7-bilion ti populasion ti lubong idi Abril 2019. Iti met Filipinas, ag-108.12-milion ti populasionna itay rugi ti 2019. Isu ti maika-13 a kaaduan iti populasion no idasig iti kalawa ti pagilian ti pagbasaran. Naimbag la ketdin ta adda dagiti programa ti gobierno a family planning ken population control tapno matiped ti panagadu unay ti tao. Naikkan pay iti karbengan ti babai a mangpili no kayatna ti aganak wenno saan.
No adu unay ti tao, umadu ti agserbi a makan, aruaten, ken pagyanan. Agtungpal daytoy iti nalaus a pannakaaramat kadagiti rekursos, natural ken renewable, nga agpataud iti umanay a kasapulan tapno agbiag. Saan nga agsarday ti tao nga agpartuat a kasla awan patinggana. No dadduma, agsursurok dagiti mapartuat nga agtungpal iti basura.
Immalisto ti panaggunggunay. Mabiiten a makadanon ti tao iti sabali a lugar, adayo man wenno asideg. Immadu dagiti lugan nga agdaliasat iti kalsada; dagiti eroplano a mangidanon kadagiti tattao kadagiti adayo a lugar; ken dagiti barko nga agkarga iti agduduma a kasapulan. Agusar amin dagitoy iti enerhia manipud iti lana a masusop wenno uring (coal) a makali iti uneg ti daga.
Immadu dagiti kasapulan (need) ti tao. Saan met nga agsarday dagiti kayatda (want) tapno mapnek ti kapritsoda. Napartuat dagiti makina nga agaramid kadagitoy a kasapulan ken kayat. Enerhia latta ti mangpaandar kadagiti makina. Aggapu met laeng ti enerhia iti gasolina manipud iti lana wenno uring. Dagiti lugan agipugsoda iti asuk ken dadduma pay a rugit ken kemikal a mangsabidong ken mangpapudot iti aglawlaw. Mapupok ti pug-aw wenno emission nga aggapu kadagiti lugan, makina ken dadduma pay nga agipugso iti carbon dioxide, maysa kadagiti rason nga agtultuloy ti kinabara ti lubong.
Iti saan nga agsarday a kinabukatot ti tao, madadael ti aglawlaw, ti nakaparsuaan ken ti Ina a Daga. Gapu kadagiti makadadael nga aramid ti tao, nagbalbaliw ti klima. Daytoy ti parikut ken karit iti lubong iti agdama– climate change.
Masapul a maikkan iti naan-anay nga atension daytoy panagbalbaliw ti panawen. Mariknan ti epektona iti uray sadino a suli ti lubong. Ditoy laengen pagiliantayo, agsasaruno dagiti kalamidad a kas iti nakaro a bagyo, layus, alipugpog, ginggined ken saan nga agsarday a napigsa a tudo. Madadael ti agrikultura, ekonomia, salun-at, langenlangen, nakem, ken amin nga aspekto iti biag.
Saanen nga asi-asi dagiti mapaspasamak iti lubong. Maimatangan lattan ti in-inut a matuang sa matnag dagiti pasdek iti margaay a nakaipatakderanda, yanud ti layus dagiti balay ken alikamen, ibual ti alipugpog ti ania man a madalapusna sa agtayyek iti tangatang, atiddog ken nabara unay a kalgaw, agkurkurang a danum nga inumen, aramaten iti uneg ti pagtaengan ken para iti agrikultura, saan a masebseban nga uram a mapaspasamak iti sumagmamano a pagilian, ken dadduma pay a trahedia. Gapuanan amin dagitoy ti panagbalbaliw ti klima.
Segun iti Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), nakaro unayen ti epekto ti climate change iti sangalubongan. Naingpisen dagiti yelo ta marunawda ket iti saan a mabayag amangan no mapukawton iti mapa ti Antarctica ken dadduma pay a pagilian a yan ti yelo. Nasapsapan a marunaw dagiti yelo kadagiti karayan ken dan-aw. No marunaw dagiti yelo, umadalem met dagiti baybay. Dagiti lugar nga asideg iti baybay malayusda ket saandan a mabalin a pagindegan. Umatatiddog ti panawen a kalgaw a kumarkaro iti kada tawen iti kinabarana. Umas-assideg ti pannakapuor dagiti kabakiran a narigat a maatipa a kas ti mapaspasamak idiay California. Umad-adu, bumaybayag ken kumarkaro dagiti bagyo. Gapu iti panagbalbaliw ti klima, narigat a matumpongan ti apagisu a panawen ti panagmula ken panagapit. Uray dagiti kayo nga agbunga, agsabalin ti tiempo a panagsabongda. Dakkel ti epekto daytoy iti agrikultura karaman ti fishery. Masansan a mapasamak ti fish kill wenno ipapatay dagiti adu nga ikan gapu iti ibabara ti danum.
Ti IPCC ket grupo ti ag-1,300 a sientista nga aggapu iti agduduma a paset ti lubong. Kayatda a ballaagan dagiti tattao ket idanonda dagiti ammo ken takuatda maipanggep iti climate change.
Adda Pay Ngata Maaramidantayo?
Idi 1979 ti pannakaangay ti First World Climate Conference idiay Geneva, Switzerland a nakaanamongan dagiti nasken unay nga aramiden a manglapped iti greenhouse effect. Segun ken ni
William Ripple, propesor ti ecology iti Oregon State University, a kalpasan ti 40 a tawen kalpasan daydi a katulagan dagiti agduduma a pagilian ti lubong, agtultuloy met latta ti greenhouse effect wenno panagbara ti sangalubongan. Kayatna a sawen a saan a naipatungpal dagiti napagnunumuan dagiti timmabuno.
Ni Propesor Ripple ti nangidaulo iti pannakaaramid ken pannakapirma ti surat babaen ti Alliance of World Scientists a nangideklarar nga “iti agdama, nakalawlawag ken pudno a ti lubong maipaspasango iti climate emergency.” Pinirmaan ti ag-11,000 a sientista a naggapu iti ag-153 a pagilian iti lubong. Naipablaak ti surat iti BioScience Journal. Segun iti surat, “dakkel ti pakainaigan ti krisis iti panawen ti nabaknang ken awanan rigat a panagbiag.”
Kas pagarigan, ditoy pagiliantayo adda dagiti pamilia a saan a maymaysa ti luganna uray pay no maar-aramat laeng dagitoy a pagaliwaksay wenno mapan iti asideg a lugar. Kayatna a sawen a saan laeng a gapu ta kasapulan ti maysa a banag no di ket pagparammag ken kinasadut. Kayat nga ipasimudaag ti pamilia nga adda kuartana ket kabalinanna ti gumatang iti adu a lugan. Daytoy pay ti maysa a rason a di marisut ti problema iti traffic iti Metro Manila. Apay a di magna wenno agbisikleta no asideg ti papanan? Malaksid iti pannakasalimetmet iti kuarta (dayta adda luganna) ken enerhia, makatulong pay iti salun-atna. Kangrunaanna, makatulong a mangsaluad iti lubong kontra iti ibabara ti aglawlaw.
Nupay kasta, kasapulan man nga adda lugan wenno awan, kas koma iti US a nasken nga adda luganmo a mapan iti trabaho, ti kinaadun dagiti lugan nga agipugso iti karbon ti maysa kadagiti kadagiti rason ti ibabara ti lubong.
No pagdadagupen ti kaadu ti makonsumo a gasolina dagiti lugan ken kasta met ti ipug-aw dagitoy a karbon iti tangatang iti inaldaw-aldaw, saantayo nga agbalaw iti kaalisto ti ibabara ‘toy lubong iti kada segundo ken ti maib-ibusen a lana a masusop iti uneg ti daga. Ala, aggapu laeng daytoy kadagiti lugan iti baba wenno kalsada. No iraman dagiti lugan nga agdaliasat iti tangatang ken aglayag iti baybay, kasanon? Ket dagitay ipug-aw dagiti makina kadagiti paktoria nga agpartuat kadagiti amin a kasapulan ti tao, kasanon?
Saan pay a naladaw. Mabalin met a baliwan ti nagarbo a panagbiag iti simple laeng nga awanan iti kinapalangguad (minimalismo a kunada). Saan met a kasapulan ti adu unay nga aruaten ken ramit iti uneg ti pagtaengan. Umanayen ti maysa a telebision a pagbuyaan ti sangapamilia a saan ketdi a tunggal kuarto, addaan iti daytoy. Sangsangkamaysa ti panagbuya dagiti kameng ti pamilia. Makatulong pay iti nasayaaat a langenlangen iti tumunggal maysa.
Adu pay dagiti dinakamat ti surat a makatulong iti Ina a
Daga a kas kadagiti alternatibo a paggapuan ti enerhia. Maararamiden daytoy uray pay iti pagiliantayo a kas iti solar energy farm, wind and hydro power ngem saan pay laeng nga umanay dagitoy a mangsulnit iti aggapu iti lana ken uring. Awan unay maitulongtayo a gagangay a tattao iti daytoy a benneg ta adda iti lebel ti gobierno ken sabsabali pay nga institusion ti politika ken ekonomia.
Ngem uray gagangay wenno bassittayo a tao, adda met maaramidtayo para iti panangsaluad iti pannakadadael ti Ina a Daga. In-inuten ti panagaramat iti enerhia aglalo no aggapu iti fossil fuel babaen ti saan a panagusar iti bukod a lugan no mabalin, panagin-inut iti elektrisidad ken danum. Mamimpinsan nga isardeng ti panagaramat iti plastik ken ania man a naaramid manipud iti daytoy. Saantayo koma met nga agsarday nga agmula iti kayo ken taripatuen met dagitoy tapno dumakkelda a saan ketdi a mula a mula nga awan met ti pagmamaayanna.
Kas disiplinado a makipagili, iwayat ken tungpalen dagiti paglintegan ken ordinansa a mangsaluad iti nakaparsuaan a kas ti Solid Waste Management Act, Clean Air Act, Clean Water Act ken dagiti ordinansa ken pagalagadan. Kangrunaanna, agrecycle. Iraman pay ti dua nga R: reuse (aramaten manen) ken reduce (ibasbassit ti konsumo).
Umisem Pay Ngata ti Ina a Daga?
Kuna met laeng ni Ripple a, “nupay dakes dagiti mapaspasamak, addan dagiti naiwayat nga addang a mangrisut iti daytoy a climate emergency.” Nagkutin dagiti ahensia ti gobierno iti kada pagilian nga agaramid kadagiti bukodda a pamuspusan. Uray pay dagiti ubbing nga agad-adal, gunglo dagiti patneng (natibo) nga umili kadagiti nasulinek a lugar, dagiti indibidual a naayat itoy nakaparsuaan ken aglawlaw, ammodan daytoy a problema. Agar-aramidda a kas grupo wenno indibidual kadagiti proyekto a mangsaluad iti aglawlaw. Addan dagiti naisaklang gapu iti panaglabsingda kadagiti linteg.
Maramrambakan ti International Mother Earth Day iti Abril 22 iti kada tawen tapno maipalagip kadatayo ti panagkakayammet amin a nabiag ditoy daga ken mamantener ti balanse ti amin nga aspekto ti biag para iti agdama ken para iti sumarsaruno a kaputotan. Ngamin ti Ina a Daga ti kakaisuna a taengtayo. Kas indeklarar dagiti patneng a nagatendar iti World People’s Conference on Climate Change and the Rights of Mother Earth idiay Cochabamba, Bolivia idi Abril 19-22, 2010, ti Ina a Daga ti napalabas, agdama, ken masakbayan. Saankami nga agbiag no awan, kinunada.
No sangkamaysatayo a sumaranget iti daytoy agdama a climate emergency, wen, mapaisemtayo pay ni Ina a Daga.—O