Makaiturong, Aya, ti Lunario iti Nasayaat a Biag?
Adu nga adal ken pannarabay ti inted ti Lunario kadagiti nagkakauna a lallakay ken babbaket a mabalin nga impasagepsepda kadagiti annak ken kaputotanda.
MANIPUD pay idi ugma, tarigagayen ti tao a maammuan ti masakbayanna tapno ammona a tuntonen dagiti nasayaat ken liklikan dagiti dakes a pasamak. Rimmuar dagiti adu a wagas ti panangammo iti masakbayan a pakaibilangan ti astrolohia (astrology) a namunganay pay idi panawen ti daan a Biblia. Nailanad ditoy ti adu a panangipadto ken panangballaag dagiti propeta ti Dios kadagiti tattao maipanggep kadagiti dumteng a paspasamak, kas koma iti pannakayanak ni Moses nga impaltiing dagiti bituen, ken ti Mesias a sinursurot dagiti tallo nga Ari wenno Mamasirib ti bituenna manipud iti daya agingga iti Bethlehem a nakayanakanna.
Naadaw daytoy manipud iti dua a balikas a Griego (aster; wenno star ken constellation iti Ingles) ken logos (panangadal). Nupay saan nga eksakto a siensia, panggep ti astrolohia nga adalen dagiti planeta, bulan, init, bituen, layap, ken dadduma pay a bambanag ken pasamak iti mangliwengliweng a law-ang, pannakaurnos ken panaggunay dagitoy a bambanag ken panagbalbaliw ti dalanda iti panaglasat ti panawen, nangnangruna iti impluensia wenno panangiturong dagitoy iti biag ti tao. Pakaseknan dagiti astrologo dagiti senial ti bulan ken aldaw (Zodiac signs). Iti sabali a bangir, maysa a siensia ti astronomia (astronomy) ta adalenna babaen dagiti sientipiko a wagas ken instrumento dagiti adda iti law-ang. Kas pagarigan, agusar kadagiti nabileg a teleskopio, satellites, ken laboratorio iti law-ang. Amirisen ken adalenna dagiti datos babaen ti matematika, kompiuter, ken adu nga instrumento iti laboratorio, tapno mabukelna dagiti teoria ken modelo a mangilawlawag kadagitoy natural a paspasamak ken mabalinna nga ipadto (forecast) dagitoy a kas koma iti panagtutudo, napaut nga igaaw, eklipse, idadateng ti bagyo agraman turongen, pigsa, ken partak ti panagdaliasatna, panagbalbaliw ti panawen, ken adu pay. Usaren ketdi ti astrolohia dagiti takuat ti astronomia tapno maipadtona ti kababalin, aramiden, ken masakbayan ti maysa a tao a nayanak iti kastoy a bulan, aldaw wenno oras. Panggep pay dagiti astrologo nga ipadto no ania ti paspasamak kadagiti lugar iti masakbayan mainaig iti ekonomia, relihion, politika, ken dadduma pay nga aspekto ti panagbiag.
Adu latta met ti mamati iti ibagbaga ti astrolohia, kas koma iti horoscope, ta pimmayso dagitoy iti biagda. Saan a mailibak nga agtultuloy daytoy a pammati, nupay paglinglingayan met kadagiti dadduma, ta adda latta panid dagiti pagiwarnak ken magasin a horoscope (kas iti Bannawag nga addaan iti “Ti Gasatmo”). Adda pay dagiti libro wenno librito a naisangrat a pakaammuan iti kababalin ken masakbayan ti tao nga usarenda a tarabay kadagiti panggep ken addangda. Maysa kadagitoy ti Lunario.
Ania ti Lunario ken Ania ti Panggepna?
Maibilang a paset ti kultura ken pammati dagiti Ilokano, naadaw ti balikas a lunario manipud iti luna (balikas a Latin dagiti Romano; bulan kadagiti Ilokano). Ti Lunario nga Sao ti Iloco (kas pannakaimalditna), naipablaaken iti adu nga edision manipud idi 1900 a saan nagbalbaliw ti maikadua a paulona: Inadaw daytoy a Lunario nga inaramid dagiti lima nga Astrologo a da Enrico, Martinez, Fragano, Holemio, ken Alvamento nga tinarimaan ken pinaidimmil ni Vicente Parayno Corpus. Daytoy Holemio, maipagarup nga isu ni Claudius Ptolemy Tetrabiblos ti daan a Roma, a nangadal iti panaggunay dagiti bituen, bulan, init, ken planeta a kas mainaig kadagiti paspasamak iti nadumaduma a lugar ken iti biag ti tao.
Segun iti katalogo ti Biblioteka Nasional ti Filipinas, daydi Ilokano a mannurat Dr. Marcelino A. Foronda, adda kopia iti bukodna a biblioteka (1958 nga imprenta) daytoy 63-panid, ag-14 x 10 a sentimetro ti kadakkelna a librito. Mapattapatta a ti kaunaan a Lunario, naimaldit sakbay ti tawen 1856. Iti maysa ngamin a panid ti 1958 nga imprenta (a kapada ti linaonna iti 1976 nga imprenta a kopia daydi tatangko), mabasa ti: Pagtandaanan iti aldao ti iseserrec ti baro a tawen. Iti isisipen ita a taoen a masango ngangani domteng ti conaen nga baro a taoen 1856…” Madlaw a nagkauna nga ortograpia ti pagsasao nga Ilokano ti nausar: o para iti w, kas koma iti aldao (imbes nga aldaw);
c para iti k, kas koma iti iseserrec
(imbes nga iseserrek). Madlaw met a napagsinsinnukat ti tawen ken taoen. Iti Lunario, pasaray mapagsisinnukat dagiti letra: v = b, k = q = c, g = gu. Kasta met dagiti balikas a ti ken iti, a ken nga. (Mabasa ti ad-adu pay iti sumarsaruno a paset daytoy a salaysay).
Agparparang a ti nangurnos wenno autor ket maysa nga agnagan iti Vicente Parayno Corpus a maysa ngata a tagaCalasiao, Pangasinan. Madlaw ti kaadda ti ammo wenno nabasbasana maipanggep iti astrolohia. Adu ngarud ti nangadawanna kadagiti linaon ti Lunario ngem insurat ken inurnosna dagitoy a para kadagiti Ilokano.
Mabasa iti maysa kadagiti umuna
a panid, Pacaammo, a naisangrat ti Lunario a kas tarabay iti panagdesision ken panagplano kadagiti aramid maipapan iti panagbiag, kas iti panagtalon, panagnegosio, panagdaliasat, pannakitungtong, panagpatakder kadagiti pasdek, panangsaluad iti salun-at, panagkallaysa, ken adu pay nga aramid a mangiturong iti nasayud a panagbiag. Makuna nga adda uppat a panggep ti Lunario:
Umuna, mangted iti balakad kadagiti mannalon: Daytoy libro a LUNARIO, a cona uray bassit quen ababa daguiti adda nga nailngan [nailanad] naimbag quen rumbeng iti tumonggal maysa nga tao a pacaquitaan iti tonggal tiempo iti tinaoen tapno ammo tayo a padaanan ti tiempo a domteng ma poon [maipuon] iti panagtalon quet agservi cadatayo.
Maikadua, ipakaammona dagiti naimbag ken dakes a pagilasinan maipangep iti pannakayanak ti maysa a tao: Ditoy, maimatangan ti naimbag ken daques a pannacayanac ti tonggal maysa a tao. Ti Dios ti agaluad nga agnanayon. Nalawag a ni Ilokano, ti Dios met laeng ti taklinna.
Maikatlo, ibalakadna no kasano ken kaano ti napintas a panangirusat iti maysa nga aramiden: … casta met iti naimbag a panagirogui iti aramid nga naimbag – panagisuro iti ubing, nasayyat a pagagroboat a mapan iti viaje nga agsapol iti panagbiag.
Makapat, ibagana dagiti nasayaat ken madi nga aldaw ken oras iti tunggal bulan a panangaramid kadagiti kayat nga itungpal: …maimatangan met ditoy ti naimbag quen dacques nga aldaw quen horas iti binulan.
Linaon ken Pannakaurnosna
Sangapulo ket uppat (14) dagiti paset ti Lunario. Umuna: Dagiti Bulan ken Signos (panid 5-1) a nakailanadan dagiti aldaw a nakaragup iti dayta a signo, kababalin, pagduyosan, saksakit, peggad, ken kinapaut ti biag ti nayanak iti dayta a signo. Kas pangarigan: ABRIL.Ti signo Tauro, iti bilang ti aldawna tallopolo (30) iti fecha 20 ti panagrogui daytoy a signo quet ti ubing a mayanac iti daytoy a signo no lalaqui natured a puso, naarem cadaguiti babbai quet nariesgo iti Oleg, Aso quen dadduma pay a nagdita nga animal quet iti idadateng ti panagsaquitna intono agtawen iti duapolo quet dua quen tallopolo oenno tallopolo quet maysa qt [quet] no babai ti mairana a mayanac adonto ti annacna quen napeggad a matnag iti nangato. Dios ti agualuad. Nupay kasta, ibagana a ti Dios met laeng ti makaammo. Madlaw nga agbaliwbaliw ti pannakayetnagna nupay isu met laeng ti turongenna: Enero: … no ipalubos ti Apotayo a Dios, iso nga agaluad kadatayo; Febrero: Ti Dios ti agaluad nga agnanayon; Marzo: … no ipalubos ti apotayo a Dios; Abril, Julio, Agosto, Octubre: Dios ti agaluad; Mayo: Ti Dios ti nangruna nga agaluad; Junio: Dios ti agnanayon nga agaluad; Septiembre: Ti Dios nga Apotayo ti akinnakem nga umona; Noviembre: Dios ti pagkamatalcan; Diciembre: Dios ti mangilisi iti aniaman a peggad.
Maikadua, Tabla dagiti Bulan, Signos ken simboloda, kaibatoganda a planeta, ken paset ti bagi a kakapten ti sakit (panid 13-17). Dagitoy ti linaon ti Tabla:
Maikatlo: Pacaquitaan iti signos quen Planetas iti pannacayanac ti tao (panid 18-25) a mangilawlawag iti kababalin dagiti nayanak ken sakit a mabalin a sagabaenda. Kas pagarigan: Iti bulan ti Abril, iso ti manejo ti signo Tauro... Ti pontaenna saquit ti tengnged nga isut’ taracnen ni Planeta Venus. No lumgaq ti init ta agdisso itoy a signo quen Planeta iti fecha 21, manayonan iti maysa nga horas iti aldaw, ta daytoy a signo quen Planeta saan a naanano quet cas iti daga ti capadana quet ti mairana nga maiyanac saan nga maangangaw, quet ti pontaen ti sakit tengged, naimbag a pasoquen oenno sinniten iti apuy. Maikapat: Pagtandaanan iti aldao ti iseserrec ti baro a tawen (panid 25-28) a mangisuro no ania ti signos a naibatog iti aldaw nga iseserrek ti baro a tawen ken ti panagakar dagiti planeta iti uneg ti tawen. Maikalima: Maibalicas ditoy ti ilelenned daguiti signos a bitbituen iti binulan-bulan iti makatawen (panid 28-35). Ilanadna ti panagteng dagiti nadumaduma a pasamak kas iti nasayaat a panawen, panagtutudo, bagyo, layus, lam-ek, dawel, ken mayasping a paspasamak. Ibagananto man met laengen: Ti Dios nga Apo tayo ti umona a patien, panginanamaan quen ayaten nga agnanayon a [nga] aoan ti inggana. Maikanem: Pacaimatangan iti pannaquicuyog ti signo iti binulan a mabasa iti pannakailibedda iti nacaicawesanda nga aldaw iti binulan iti uneg ti makatawen (panid 36 – 46). Tunggal signos, mangrugi iti Acuario, ilanad ti Lunario dagiti nasayaat ken di maiparbeng nga aramid mainaig iti panagtalon, panagbirok iti pagbiag, ken pannakilangen nga agturong iti nasayaat a biag. Kas pagarigan: Acuario. Daytoy a signo no maicuyog iti bulan, naimbag a panaguirogui iti iso amin nga aramid a dadacquel qñ babassit a balay, nasayaat a panngirogi nga agpucan iti cayo nga aramiden a balay, quen nasayaat met a panagparaspas iti roroot iti inaladan a laguerta qñ panaggatang iti uray ania cadagiti animal cas Nuang, Vaca, Caballo, Baboy qñ dadduma pay a pagsapulan ti panagbiag. Dios ti mangipaay nga agnanayon . Adda kadua daytoy a tabla a mangilanad iti tunggal bulan (manipud iti Enero agingga iti Disiembre) kadagiti signos a maibatog kadagiti petsa, kas pagarigan: