Agmulatayo Man Met iti Sunflower
Napintas la ngaruden ti buyana, adu pay ti pakaaramatanna.
SAAN laeng a para dekorasion iti hardin ti mula a (mirasol) a kadawyan nga agbaludbod ken agsabong iti panawen ti kalgaw. Kinapudnona, adun dagiti komersial a plantasion ti sunflower iti pagilian gapu ta napintas met a panguartaan daytoy gapu iti bukelna. Adu ngamin pakausaran ti bukelna. Malaksid a maproseso a taraon a kas merienda, mailaok pay iti pagpakan ti manok, pato ken tumatayab. Mapespes pay daytoy tapno maala ti napateg a lanana (oil) a maaramat iti nadumaduma nga industria a kas iti panagaramid iti sabon ken kosmetiko (produkto a pagpapintas). No saan, maaramat a pagprito wenno pagluto iti ania man a taraon. Kuna dagiti eksperto iti taraon a nasayaat iti salun-at ti lana ti bukel ti sunflower ta awan ramenna a dakes a kolesterol a maysa kadagiti mabalin a makapataud iti sakit ti puso ken alta presion.
Iti benneg ti panagtalon, nasamay met ti sunflower a pangawis kadagiti tumayatab, uyokan, ken dadduma pay a naimbag nga insekto a makatulong iti pannakapaksiat dagiti peste iti kataltalonan. Nasamay pay dagiti barayti ti sunflower a dadakkel ti sabongna a pagsaripda iti napigsa nga angin a dumayanggos iti kataltalonan a namulaan iti utong, patani, wenno ania man a legumbre a nalap-it ti lanutna ken di makaandur iti angin. Natibker ngamin ti puon ti nataenganen a sunflower ket di basta walien ti napigsa nga angin.
Segun kadagiti adda plantasionna iti sunflower iti pagilian, nalaklaka nga aywanan daytoy a mula ngem kadagiti dadduma nga agsabsabong a mula. Naandur daytoy iti pudot ti init, tikag, ken iti sumagmamano a peste ken sakit a mangkapkapet kadagiti masetas (pagarkos a mula).
Iti kanito a nakapagbaludbod ken nakapagsabongen, saanen a nasken ti naiget a panangaywan ta bassit laeng ti kasapulanna a ganagan ken padanum.
Adu ti barayti ti sunflower a mabalin a pagpilian malaksid kadagiti gagangay a puli a maimulmula iti Kailokuan ken Cagayan Valley. Adda dagiti pandek a barayti nga umab-abot laeng iti dua a kadapan ti katayagna, ken adda met dagitay umab-abot iti 5 agingga’t 8 a kadapan. Ngem ti kapintasan a barayti ket ‘tay maaw-awagan iti yellow giant nga umab-abot iti 15 a kadapan ti katayagna ken kakasla gagangay a pinggan ti kadakkel ti sabongna.
Dagitoy ti mabalinyo a pagpilian segun iti kayatyo a pakausaran ti mula:
Mammoth. Daytoy ti kadadakkelan a barayti ti sunflower a gagangay nga imulmula dagiti mannalon a nangserrek iti komersial a panagmula iti sunflower iti pagilian. Umab-abot iti nasurok a 15 a kadapan ti katayagna ken dadakkel dagiti bukelna a gagangay a maproseso a merienda. Mailalaok pay ti nabuksilan a bukelna kadagiti nadumaduma a taraon. Iti kalgaw, umab-abot iti maysa a kadapan ti diametro ti paset ti sabongna nga agparnuay iti bukel. Iti Ingles, maawagan daytoy a paset ti sabong iti flower head, ti paset ti sabong a mabati kalpasan a maikkat dagiti petalo.
Autumn Beauty. Naggapu daytoy a barayti kadagiti pagilian iti Latin America. Umab-abot iti 7 a kadapan ti katayagna
ken innem a pulgada ti diametro ti flower head-na. Kadawyan (medium-size) laeng ti kadakkel ti sabongna a kadawyan a maar-aramat nga arkos kadagiti pasken a kas iti kasar. Medio umarngi met ti kadakkel ti bukelna iti bukel ti Mammoth. Maar-aramat daytoy a paglaok iti pagpakan kadagiti manok, pato, ken loro (parrot). Natayengteng agingga iti narimat nga amarilio ti maris ti sabongna.
Sunbeam. Umab-abot iti lima a kadapan laeng ti katayag ti barayti a sunbeam. Agarup 5 a pulgada ti diametro ti flower head-na ken babassit ti bukelna a gagangay met a maar-aramat a paglaok iti pagpakan kadagiti manok ken pato. Natayengteng nga amarilio ti sabongna ken napintas nga arkos kadagiti hardin.
Teddy Bear. Daytoy ti kababassitan a barayti ti sunflower nga umab-abot laeng iti agarup dua a kadapan ti katayagna ken lima a pulgada ti diametro ti flower head-na. Maibilang daytoy a patneng (native) a barayti ken naandur iti tikag. Agbiag latta daytoy a barayti iti ania man ti klasena a lugar ken klima isu a di unay kasapulan daytoy ti adu a pannakataripato.
Panagmula
Kapintasan nga imula ti bukel ti sunflower iti tartaraudi ti bulan ti Enero agingga iti umuna a lawas ti Pebrero tapno apagisunto a mangrugi nga agbaludbod ken agsabong iti panawen ti kalgaw a panagsagrapna iti naan-anay a pudot ti init.
No para komersial ti aramiden a plantasion, agmula iti nadakamat a barayti a giant yellow ken agmula iti nawada a lugar a di pulos malinongan iti unos ti agmalem. Iti kasta, magun-od ti kalkalikaguman a kadakkel ti sabong ken bukelna.
Nasaysayaat no imula dagitoy iti talon nga addaan iti kaalsem a 6.0 agingga’t 7.0 pH ken nabaknang kadagiti organiko a bambanag kas iti nagrupsa a basura ken takki dagiti ayup. Tapno masigurado ti kondision ti daga, nasayaat no ipaamiris iti kaasitgan nga opisina ti Bureau of Soils and Water Management (BSWM).
Ad-adda a nasalsalun-at dagiti mula no pilien ‘tay talon a nalaka a maes-esan; iti kasta, di malungsot ti puonda gapu iti sobra a danum.
Mabalin a direkta nga imula ti bukel ti sunflower iti talon ken mabalin met nga ibunubon nga umuna iti pagpatubuan a tray (seedling tray) wenno kahon (seedbox) sakbay a yakar iti talon apaman a nakapagtuboda. No direkta nga itukit dagiti bukel, umdasen ti maysa wenno dua a pulgada a kauneg ken manteneren ti maysa a kadapan a kaaddayo dagiti mula. Sakbay nga imula dagitoy, ikkan ti tunggal disso a pagmulaan iti sangarakem nga organiko a ganagan wenno compost a kas pondo a sustansia dagiti mula. Arsagid ti sunflower iti ruot ta kakompetensiana daytoy iti sustansia a maala iti daga. Ngarud, nasken a di agkaruotan ti talon.
No bassit pay dagiti mula, saan a laplapunosen iti danum ti puonda tapno saanda a nalaka a malungsot. Sibugan laeng ti paset ti puon ti mula nga asideg iti ramutna (root zone) wenno agarup 3 agingga’t 4 a pulgada manipud iti puonna.
Kadagiti matutudo a luglugar, umdasen ti maminsan iti makalawas a panagsibug. Kadagiti medio natikag a lugar kas iti Kailokuan, uray sa laeng agsibug iti kada dua nga aldaw.
Magustuan dagiti tumatayab ken bao a kanen ti bukel ti sunflower isu a nasken a saluadan ti sabongna inton mangrugin a matangkenan. Mabalin ti mangipatakder iti bambanti iti nagbabaetan dagiti mula a kas iti maar-aramid kadagiti mula a pagay no mangrugin a matangkenan ti dawada.
Nupay adda sumagmamano nga igges a mangkapkapet iti mula a sunflower, saan unay a makadadael dagitoy gapu ta naandur ti mula kontra kadagitoy. Gagangay a ti laeng bulong ti mula ti kanen dagiti igges. No sakit ti mula ti pakadanagan, gagangay a ti buot a managan iti downy mildew ti mangkapkapet iti mula nangruna iti panawen ti tudtudo a malaplapunos ti puon ti mula iti danum. Nalaka laeng a maliklikan daytoy no agmula kadagiti talon a nalaka a maes-esan.
Mabalinen nga apiten ti bukel, 45 nga aldaw kalpasan a nagbukar ti sabongna. Makuna a natangkenanen ti bukelna no agamarilion ti likud ti sabongna ken mangrugin nga agmaris-daga ti bukel.—O