Saludsodem ken ni Apo Hues

SALUDSOD:

Lima a tawenen a nakabalud ti kasinsinko a napabasol iti naplano a pammapatay (murder). Ngem di met laengen ammo no kaanonto a malpas ti kaso ken makedngan no nakabasol wenno saan. Agingga ita, kadagiti walo a testigo ti piskal, dudua pay la ti naiparangna. Amangan no agbalinto daytoy kaso ti kasinsinko a kas iti kaso ti anak ti popular a basketbolista a kalpasan ti nasurok a 10 a tawen a pannakaibaludna, naabsuelto wenno natakuatan nga awan met laeng basolna.

Apay a kastoy ti pannagna ti hustisiatayo, Apo Hues? Agpayso la unay ti kunada a kasla pag-ong ti kinamayyet ti pannakaipagna ti hustisiatayo. Lawlawagandak man, Apo Hues. Ammok nga uray dagiti agidardarum, matektekanda met iti pagbanagan ti kasoda.—Justino ti Ilocos Norte

SUNGBAT:

Iti mapan a 40 a tawen a kaaddak iti tay-ak ti hustisia, dagitoy ti sumagmamano a kadagiti makitak a makaigapu iti kunam a kasla pag-ong a pannakaipagna ti hustisiatayo:

1. Kinakurang ti pasdek dagiti korte.

2. Kinakurang ti bilang dagiti hues.

3. Corrupt ken sadut a hues.

4. Kinakurang ti bilang dagiti piskal (prosecutor) wenno abogado ti gobierno, ta no awanda, saan met a maipagna ti kaso kriminal.

5. Kanayon a pannakaisanud wenno pannakai-postpone ti bista. Mabalin nga awan ti piskal, wenno ti abogado ti akusado, wenno ti met hues ti awan.

6. Ti abogado ti maidardarum, postpone a postpone met iti pannakabista ti kaso no awan ti maited ti kliente nga attorney’s fee.

7. No matay, agretiro ti hues, wenno maidestino iti sabali a korte.

8. Pannakasukat ti abogado ti maidardarum wenno ti akusado.

9. Panagkomplot ti piskal ken abogado ti akusado ket i-postpone-da ti petsa ti bista ta kampay idi adda napateg a papanan ti piskal wenno ti abogado ti akusado.

10. Kinaadu a kaso a bistaen ti korte. Ilawlawagkonto dagitoy iti umay a bilang.—O iti paginnawanda, dida pulos agtiliw wenno agpalsiit kadagiti manoktayo, impasingkedna. Agpayso dayta. Uray kanayon nga arusibsiben dagiti natultuleng pay a patomi ti pagbabasaanda, dida pulos pinadas ti nangkemmeg. Naglaka koma laeng a tukmaanda no kayatda.

No apay ketdi nga umallatiw pay laeng dagiti a manok ken patomi idinto a bigat ken malem a makurkoranda, sa di pay maaw-awanan dagiti pangananda. Kanayon a kargaak dagiti napisi a dalig ti dyip iti na-crack a mais, pegpeg ken tuyo a kanenda ken kanayon a masukatan ti danum nga inumenda, ngem mangarrubada pay laeng. Maumadan sa iti kanayon a mais ken tuyo, kunkunak. Wenno kayatda met ti bukodda a birok? Wenno talaga a kas met laeng taoda a di mapmapnek? Umagawda pay laeng iti sabali uray nabuslon la ngaruden ti kankanenda.

Awan alad iti nagbaetan ti balaymi kada Nana Eling. Saan ngamin nga agtatakaw dagiti annak ken appoko da Nana Eling. Ammoda ti aglisensia wenno agpakada no adda dawatenda. Saanda nga agkalay-at wenno agpuros lattan iti bunga dagiti mulami. Saanda a kas kadagiti dadduma nga aguli lattan kadagiti niogmi idiay away sa ilakoda idiay kabangibang nga ili.

Adayo koma a nagsayaat ti biag da Nana Eling. Napipintas ken naguguapo amin nga annakda ken Tata Simo. Tunggal adda agbalasitang ken agbarito nga annakda, ilabid a dagus ni Nana Eling a daytoy ti makaasawanto iti baknang a mangyaon iti pamiliada iti rigat. Ngem mawas met a kanayon ta di met makatutor dagiti annakda. Apagdanonda iti intermedia, addan nobio wenno nobiada. Naimbag koma no aginggada laeng iti holding hands. Labsanda pay.

Isu ti nagpungpungtotan ken nanggurguraan ni Nana Eling kaniak iti nabayag— a panggurguraak met kenkuana agingga ita ta dandani pinang-ornak ni inang. ’Imbag ta nakatarayak idi kinamatnak idi naammuanna nga impulongko ken ni Nana Eling ti nakitak nga ar-aramiden da Manang Lea nga anakna ken Manong Polding a piloto. Piloto ti awagmi iti agsangsangat iti tuba ta kanayon a nakasakay iti niog. Agab-abayda pay met laeng a nakatugaw iti papag iti kosinada idi damo. Idi kuan, agininnapungolda met a nakaiddan. Naglawagan a nakitak. Awan ngamin diding ti kosinada. Manipud iti tawa ti kosinami a di met mairikrikep ta awan met rikepna, nalayang a makita ti asino man nga adda idiay kosinada ta awan ngarud alad iti nagbaetan dagiti balaymi. Ngem inlaawlaaw ketdin ni Nana Eling nga immububinganak kano a tarawitaw. Makabusorak la unay. Di ketdi agyaman ta isu ti immuna a nangibagaak. Dina pay binagbagaan ‘diay anakna. Saan a nagbayag, simmardengen a nagbasa ni Manang Lea.

Nangngeg ti sangakaarrubaan ti rungaab ni Nana Eling iti maysa a bigat. Nagtataraykami a napan mangammo iti napasamak. Masikog kano gayamen ni Manang Lea. Di pay nakaadak iti high school, piman. Kapilitan a nakitaray ken ni Manong Polding idi pinagtalaw ni Nana Eling. Napanda nagpakni idiay Agusan a dimmakkelan ni Manang Lea. Duan ti annakda idi nagsublida nga immay immamo. Ita, tinawen nga aganak.

Diakon pulos nagun-unian ni Nana Eling. Diak met immalallatiw iti balayda. Ni inang a kanayon ti mapan agipadpadigo no adda naimas bassit a sidami. Banag nga ad-addan a nakabusorak. Addada a kaaduanna nakailadda uray bigbigat, a kasla agur-uray lattan iti ipadigo ti kaarruba. Dida pay makaitugkel iti uray marunggay laeng koma iti likud ti kosinada.

Sipud idi nakitaray ni Manang Lea, nagsasarunon a nakiasawa dagiti annakna. Ni Manong Bert, nakasikog iti

klasmeytna. Ni Manong Jerry, sinangpetan ti nobiana ta tallo kanon a bulan ti tian daytoy. Ni Manang Fely, isu met ti napan simmangpet iti taga-Brgy. Concepcion a kateksmeytna a nobiona nga impagarupna nga adda mabalinna ngem adda met gayamen pamiliana. Kapilitan a nagawid ngem saanen a nagtuloy a nagbasa ta masikog kano idin. Isu met la ti padas da Manong Benny ken ti adienna a ni Manang Shirley. Addada ita a makikabkabbbalay kada Nana Eling ta awan kano pay urnongda a pagbalayda uray sagduduadan iti annak. Nagagetda ketdi amin a makiraep, makigapas ken makimula ken makiburas iti mais. Ngem saan met a kanayon nga adda trabahoda iti talon wenno bangkag isu nga aguuldag wenno agaayam ti kukueenda uray bigbigat.

Ni Manang Leila a buridek ken kapintasanda ti binantayanen ni Nana Eling iti kasta unay. Pinaitulod ken pinasukonna ken ni Tata Simo iti pagadalan. Dina pulos pinalubosan a mapan nakidis-disco. Ngem iti maysa a bigat, saan kano metten a makabangon ni Manang Leila. Maulaw kano. Agdul-o no agkuti. Nasakit kano pay ti tianna. Adda nagkuna a naan-annongan. Adda met nangibaga a nagamud. Wenno UTI ngata ti sakitna. Adu kano a bulbulong ti intapaltapal ni Nana Eling. Adu kano pay a ramramut ken uk-ukis ti kayo ti inang-angerna nga impapainum ken ni Manang Leila. Ngem awan epektoda. Kapilitan nga impadoktorna. Inapa ken nagsasawanna kano ti doktora idi imbaga daytoy a masikog ni Manang Leila. Imposible! Balay ken eskuela laeng ti yanna, kasano koma nga agsikog? kunana kano. Ti dina ammo, kanayon kano nga aglangan ken ag-cutting classes ni Manang Leila. Nadamagko dayta kadagiti padak a tsismosa a kakaarrubami. Imbaga kano dagiti kaeskuelaan ni Manang Leila kadakuada. Ngem ingaran ni Nana Eling ti asino man a makadakamat iti kuna ti doktora. Isu nga anian nga uraor ni Nana Eling idi bimsog ti tian ni Manang Leila. No saan kano a naanawa ni Tata Simo, pinungotpungotna koma ni Manang Leila. Ti makadakes ta awan met ti maitudo ni Manang Leila nga ama ti anakna. Awan kano ti ammona. Kapilitan a ni Nana Eling ti mangbibiag iti apokona a dina met ammo ti dumakkel. Ken kanayon a nakatingig ken maymaysa ti turong dagiti matana. Kullapit ken killo dagiti saka ken imana.

Kunkuna ni Nana Eling a pito ti nadagsen a kalbariona, maikawalo kano ti abnormal nga apokona. Dayta ngata ti gapuna a kanayon a nasidunget. Kasla sussusuonenna ti sibubukel a lubong. Nagkutkuttong. Immuneg dagiti matana. Awanen ti lasag dagiti pingpingna ket naminaren dagiti tulangna aglalo ta di met agpapustiso, piman. Awanen ti uray lemma laeng daydi dati kano a pintas ni Nana Eling. Napadasanna kano met ti nagreyna idi agtutubo pay iti piesta ti purokda idiay barangayda a Bannawag iti Presidente Quirino nga ilida idiay Sultan Kudarat. Ngem daydi met ti naudi a panagbalasangna ta kalpasan ti koronasion, nakitaray iti nataraki a baro nga agisursursor iti gurami, tilapia ken kuros nga isu ita ni Tata Simo. Dakkel kano ti intinnag ni Tata Simo idi nagkandidata ni Nana Eling. Iti last canvassing, intinnagna pati ti puonanna a yintrigana koma iti Muslim a tagaBuluan nga akinkukua kadagiti lames ken kuros nga ilaklakona. Iti butengna a patayenda, timmaray. Ket inkuyogna ni Nana Eling.

Segun ken ni Nana Eling, dandani nasursorda ti amin a paset ti Mindanao a nagbirbirokan iti nasayaat a biag. Idiay Agusan a nagtarusanda idi nagtarayda, nagtrabaho ni Tata Simo a para gaik kadagiti plantasion iti falcata. Ngem nagsakit

iti schistosomiasis. Kuna kano ti doktor a nagpakitaanda a nalabit nakasida iti bisukol nga addaan iti ariet a sistusom. Nabayag kano a nagsaksakit ken di nakasubli iti trabahona. Ni kano Nana Eling ti nakitegtegged ken nangisaksakad iti panagbiagda. Naimbagan met ketdi ti lakay ngem nagdesision nga umakarda idiay Surigao ta mayat kano ti trabaho idiay pagminasan. Ngem narisgo met gayam ta, kas kunana, dandani kano nagsatan iti anges idi nagaburanda iti nargaay a daga. Naimbag kano ta nairana nga addada iti sirok ti andamio idi magaburanda. Naawananda kano iti puot. Naimbag ta dagus a nakutkotda ida.

Immalisda idiay Misamis Oriental. Nagtrabaho ni Tata Simo iti kaniogan idiay. Aguli iti niog, agukis ken agpisi iti bunga ti niog ken agkopra ti obrana. Sa aguringda ken Nana Eling iti sabsabut ti niog. Nasayaat kano koma ti biagda idiayen ngem nasumok ni Tata Simo ti aginum ken makibarkada. Kanayon met kano idin a mabartek ken marabiyan nga agawid. Dandani pay ketdi kano nauloyan iti maysa a bigat a napan nagburas iti niog. Apagdanonna iti tengnga ti kayo ti niog idi kellaat a naalus-os. Dina kano napuotan a nakaturog gapu iti napalalo a puyatna ta dandani kano nagpatpatnag a nagkantakanta iti bartekna. Naimbag kano ta sakana laeng ti nablo a saan ket a narung-o ti tengngedna.

Ipagarup kano ni Nana Eling nga idianen ni Tata Simo ti aginum, ngem agbartek met latta.

Iti sursuron ni Nana Eling, pinanawannan ni Tata Simo. Simrek a para bungon iti corn coffee iti paktoria idiay Cagayan de Oro. Inaldaw nga itugtugotna dagiti annakna a tallo kano idin. Ngem sinurot ida ni Tata Simo. Nakastrek daytoy a kargador iti warehouse ti Intsik.

Immadu ti annakda ngem awan met rinangayan ti biagda uray duadan nga agtrabaho. Isu a nagpa-Bukidnonda manen. Nakimulmula ken nakitubtubbo ni Tata Simo iti unas. Dina kano manen naanusan ti budo ken pudot. NagpaMakilala, Cotabatoda ta nagtrabaho ni Tata Simo iti plantasion ti rubber tree ngem dida manen nagbayag idiay. Nabangsit kano unay ti tutot ti rubber tree. Davao manen ti naturongda ket simrek ni Tata Simo a para gaik iti sinabaan ti Stanfilco. Ngem kaskasdi kano nga awan immasensuan ti biagda.

Immayda ditoy Topland iti Marbel ta nadamagda kano nga adu ti trabaho ditoy. Ditoyen a nagyanda. Nakabirok ni Tata Simo iti trabahona a nalaka— agtaraken iti tilapia iti nalawa a piskeria ni Lolo Iwe. Gapu ta adayo ti piskeria iti eskuela dagiti ubbingda, iti home lot ni Lolo Iwe iti abay ti solarmi ti nangipatakderanda iti balayda, ken idi agangay, balbalay met dagiti naasawaan nga annakda. Ket gapu ta nagdidipidip dagiti balbalayda, awanen uray pangitugkelanda laeng koma iti kamotig, saluyot wenno bilunak. Adu met ketdi ti manatengda nga uggot ken bagas ti

NASKEN nga ipakita dagiti uken iti maysa a beterinario tapno maammuan no adda anannayenda, kangrunaanna no madlaw nga adda parikutda a mainaig iti salun-at.

Saan nga agtaltalek a malainganto met laeng dagiti taraken tapno maliklikan ti pannakidalitda.

Uray no mapaliiw a nasalun-at wenno nasaranta dagiti uken, nasken pay laeng nga ipakaammo daytoy iti maysa a beterinario.

Kaaduanna ngamin a beterinario ti mangibalbalakad a maited ti umuna a bakuna kadagiti uken no madanonda ti maikanem a lawas manipud pannakayanakda.

Mabalin a retratuen dagiti taraken sa ipakita iti beterinario a mangted iti patigmaan no ania ti aramiden, nasalun-at wenno masaksakit man ti langa dagiti ayup.

Nasken a mapurga ken maisayangkat ti pisikal nga eksaminasion iti nasapa pay laeng a paset ti biag dagiti uken. Mabalin a yuman iti beterinario ti iskediul ti panangliklik iti nasakit dagiti taraken nga aso tapno masigurado a natalged ti salun-atda.

Nasken pay a dagdagus a yuman iti maysa a beterinario no madlaw a mapukaw ti maysa nga uken ti ganasna a mangan, madlaw a kumutkuttong wenno naginad ti panagdakkel ti uken.

Saan pay nga itantan nga ipakita ti uken iti maysa a beterinario no agsaruasarua wenno nadanum ti takkina. Nadaras a mapakapsutan ti uken a mabaybay-an nga agsaruasarua ken agburis.

Amirisen py a naimbag no marigatan ti uken nga umanges, aguyek-uyek wenno kanayon nga agbaeng. Sintoma dagitoy iti parikut iti respirasion wenno panaganges.

Adda pay parikut ti uken no kanayon nga agan-anang-ang. Paliiwen pay no saan a makaisbo wenno marigatan a tumakki. Nasken pay a makita a dagus ti maysa beterinario no nalusiaw dagiti gugot ti bassit pay laeng nga aso wenno agbutbuteg.

Kadawyan nga adda an-annayen ti uken no lumlumteg dagiti matana, aglulua ken agmukmukat.

Saan a yuray a kumaro pay ti an-annayen dagiti taraken nga uken sakbay nga ikonsultar iti maysa a beterinario tapno maliklikan ti nakarkaro pay a parikut.—O balang nga aba, pako ken balang a paria iti igid dagiti banawang, iti kamposanto, ken iti sirok dagiti kaniogan a pangpidutanda metten iti paggettada a niog. Mabalinda pay ti agala iti leddeg iti igid ti piskeria ni Lolo Iwe. No panaguuong, nalaing pay dagiti ubbing a mapan agala, ilakoda sa igatangda iti sardinas ken udong wenno ‘tay noodles a naimas a laokan iti sardinas. Sa adu latta ti mapidutda a papaya iti igid ti kalsada ta ibati lattan dagiti akimpapaya dagiti darangidangan a saan nga ikarga dagiti komprador ta rediek dagitoy. Nasayaat koma no dagiti annak ken mamanugang da Nana Eling ti kanayon a mangan iti papaya tapno saanda a managanak ngem galipenda met nga iselopin nga ikkan iti asin ken suka sa ilakoda kadagiti eskuela iti recess. Nalaing met nga aggatang dagiti ubbing a masadut nga agukis ken agpisi iti sukaanda.

Segun ken ni Tata Simo, “mas okey pa sa olrayt” ti biagda iti Brgy. Topland. Saanda a mabisinan ta no awan la ti awan, addada latta mangpautang kadakuada. Ken agasem met ‘ta libre a kanayon ti tuba nga inumenna iti minalem manipud ti manugangna a piloto? Isu a no kasano ti kuttong ni Nana Eling a baketna isu met ti lukmegna.

Pagsayaatanna ta kadagitoy napalabas a bulan, rimmaniag ti rupa ni Nana Eling. Impudno ngamin kano ni Manong Alex nga agayat iti balasang nga anak ti baknang nga amona. Agayat pay laeng ti nangngegko nga imbaga ni Nana Eling idi damo nga inistoriana ken ni inang. Ngem iti simmaruno a panangisaritana, nobian ni Manong Alex ti ibagbagana. Ket ita, sangailienda kano.

Ania ngarud, masapul met, a, a desente ti balayda a danonen ti baknang a manugangenda, kas panangilawlawag ni Nana Eling. Ket masapul a sukatanda ti daan a balayda. Kapilitan a nag-loan ni Manong Alex iti kooperatiba ti kompaniada tapno mapagalba ken mahaloblaks ti agrakrakayan a balayda.

Ammo ti sangapurokan ti gapu ti panaglupos ti balay da Nana Eling ta nakatangtangig ti baket a mangipadpadamag a suerteda ni Manong Alex ta nasingpet ken natudio kano. Umanamongak iti dayta. Is-isu pay ti nakalpas iti kolehio kadagiti walo nga annakda ken Tata Simo. Inan-anusanna ti nagtrabaho iti aldaw ken nagadal iti rabii agingga a nakalpas iti kursona a Komersio. Ngem saan a ti pannakaturpos ni Manong Alex ti ibilang ti Nana Eling a kapapatgan a suerte nga ipaay ni Manong Alex kenkuana no di ket ti panangtungpal daytoy iti arapaapna a makapagmartsa iti simbaan ken makamanugang iti baknang. Mapadasakto met laengen ti umabang iti trahe a pagmartsak iti simbaan, sangkapasindayagna kano.

Idi nakaidalimanekak iti balaymi, napanak met laeng iti balay da Nana Eling ta amangan no pakabasolakto manen ken ni inang. Nakikatugawak kadagiti kakaarruba ken kapurokanmi iti atiddog a nagabay a kawayan a nairanta a pagtugawan. Adda paset ti bassit a paraangan a nadidingan iti nalaga a bulbulong ti niog. Ditoy ti yan ti lamisaan a kawayan nga isu ti panganan dagiti nanumo a bisita a padak. Iti uneg met ti balay da Nana Eling ti panganan dagiti opisial ti purok, ni Pastor Lantaya, ken ti naisangsangayan a sangaili.

Saan a nagbayag, adda nagsardeng a puraw a kotse iti batog ti balay da Nana Eling. Addan san ti nobia ni Manong Alex. Napatakderkami a nagtengngaag. Nagsardeng dagiti agaayam nga ubbing. Rimmuar dagiti agisagsagana iti uneg ti nadidingan a panganan. Nagiinnuna met dagiti annak ken appoko ni Nana Eling nga umasideg koma iti kotse. Ngem napasardengda ta sinitsitan ida ni Manang Lea. Maar-arukattot a nangawag ken ni Manong Alex. Ngem awan met agparang a Manong Alex. Adda nangpukkaw ken ni Nana Eling. Dandani la ket ngarud naipar-iw daytoy iti darasna a sumabat. Agkabkabukab. Nakalanlanit dagiti