Okeyka, Apong
ANIA ti kasayaatan a wagas a pangatiw kadagiti makadidigra a ‘peste’? Ay, ket no kabaelam a sidaen dagiti bao ti talon, ararawan, bisukol, beklat, banias, buaya, ken dadduma pay a ‘peste,’ kabaelam ngarud nga atiwen ida ket maikabassit ti ipaayda a didigra kadagiti mula ken dadduma pay a pagbiagan. Kitaentayo man dagitoy:
1. Taraken a nagbalin nga atap—knife fish ken janitor fish. Sigud a pagaayat dagitoy kadagiti aquarium, itan nagbalindan a peste kadagiti dan-aw a kas iti Laguna Lake ken Taal Lake. Mabalin met a lutuen ken sidaen dagitoy a kas iti gagangay nga ikan/lames.
2. Taraon a nagbalin a peste—bisukol ti Taiwan wenno golden kuhol (Pomacea caniculata). Naangkat idi dekada ’70 a kas taraon (kas iti nalatak a French escargot, maysa pay a kita ti bisukol), nagwaras daytoy golden kuhol kadagiti pinagayan, a nagbalinanda met idi agangay a kas kangrunaan a peste iti pagay. Kas iti patneng a bisukol, adda mangluto kadagitoy iti baraniw (lemon grass) ken laya, wenno ginettaan. Kuna met dagiti managpulotan, naimas ti adobo wenno kinirog a golden kuhol.
3. Pangen—dudon (Locusta migratoria). Pinangen wenno rinibu dagitoy nga umatakar, agpayagusda iti turong ti angin, darupenda dagiti talon ken bakir a kinilkilometro ti kaadayona. Pagangayanna, agtalinaedda iti lugar a nagdissuanda, agpaaduda, agingga manen iti sumaruno a yaatakarda iti disso nga adda malamutda. Naramananyo kadin ti kinirog nga abal-abal wenno simutsimot? Kuna dagiti nakaraman nga agkakaramanda.
4. Biolohikal nga igam iti tiempo ti kappia—Giant African Snail (Achatina fulica) wenno birrurukong. Inyam-ammo dagiti Hapon idi tiempo ti Maikadua a Gubat iti Sangalubongan. Ita, maysan a gagangay a peste kadagiti hardin. Adda am-ammomi a dadaulo ti maysa nga eskuela a nangipaluto iti daytoy. Rinamanan dagiti titserna. Ay, nagustuanda!
5. Ti makalkalap a nagbalin a mannanakup—karpa (Asian carp) kadagiti karayan ti Illinois, Missouri ken Mississippi. Masursuronto met dagiti Amerikano a tagiimasen ti karpa a kas kadatayo nga Asiano. Kapadpadana ti tilapia (Tilapia nilotica ken T. Mosambica). Nayam-ammo met ti tilapia kadatayo idi dekada ’50 babaen ken ni Dr. Deogracia Villadolid idi nagtakem a direktor iti Bureau of Fisheries. Ita, kasidaanen dagiti Filipino ti tilapia.
6. Nakabulos—dagiti nangisit nga Iguana a nangsakup iti Florida. Kanenna ti agarup amin, agraman dagiti billit. No maadobo, kuna dagiti nakaraman a karamraman daytoy ti banias.
7. Panangsakup iti taaw—ti lion fish, makasabidong ti pigarna ken delikado kadagiti padana a nabiag iti taaw ken uray kadagiti tattao. Namunganay iti taaw ti Pasipiko ken India, nakagtengdan iti Caribbean. Maluto a kas kadawyan nga ikan.
8. Nagkamang iti siudad—dagiti bao (Rattus rattus norvigicus) iti away a sigud a matabukolan sa maluto ken masida a kas kadagiti billit, nakagtengdan iti siudad ken kasla ‘naragsakda’ ta ‘daddadakkelda’ payen ngem dagiti pusa.
9. Naat-atapen dagiti atap—ti armadillo, ti naalumanay ken natalinaay a nagkabal nga ayup iti Tengnga ken Abagatan nga Amerika, agtakawda payen iti itlog dagiti pawikan. Adda agkuna a naimas ti karne ti armadillo. Ti umarngi iti daytoy iti Filipinas ket ti pangolin wenno balintong (scaly anteater) a maysa nga endangered species.
10. Pagkontrol a saanen a nakontrol—bulprag (Bufo marinus). Patneng iti Mexico, nayam-ammo kadagiti dadduma a pagilian a pangkontrol kadagiti peste kadagiti kaunasan. Ita, agkaiwara iti arubayan. Makasabidong daytoy. Liklikan payen uray dagiti padada nga ayup. Daytoy ti rason a permi nga immaduda.
Malaksid iti maika-10, amin a nadakamat a ‘peste,’ masida itan. Ti kinaimas a mangan ti tao ngarud ti kasayaatan a wagas a pangatiw kadagitoy a ‘peste’.—O