Nakaro a Tikag, Nakaro a Layus
Saanen nga ang-angaw ti nagbalinan ti klimatayo.
DATI, ditay man laeng innanaig ti panagbaliw ti klima wenno ti kunkunatayo ita a climate change kadagiti napipigsa a bagyo a nangsanut kadatayo iti naglabas a tawen. Kasta met a no tiempo ti kuaresma, uray kasanot’ kinabara wenno kinadagaangna, pinalabastayo a kasla awan aniamanna. Normal laeng dayta, kunkunatayo.
Ngem itan, nagbalinen ti climate change a pannakasabong ti dilatayo. No masikorantayo iti kinabara ti panawen, pabasolentayo ti climate change. No agtudo iti napigsa ken aglayus iti uray la, bunga dayta ti climate change, kunatayo. Adda pay ket butengtayon no kasta a kuna ti PAGASA (Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration) nga adda umay a bagyo iti pagiliantayo. Sagsaganaantayon ti napigsa nga angin wenno tudo nga awan ressatna.
Agbalawtayon ta nadlawtayo metten a sabalin ti paniempona no idiligtayo iti napalpalabas. No nasalimuot idi, kasla nasalsalimuot itan. No idiligtayo dagiti bagyo idi, kasla narangranggas dagiti bagyo ita. Kasta met a dagiti sumagmamano a lugar a saan a malaylayus idi; ita, normal laengen daytoy a mapaspasamak kadagitoy a lugar.
Adun ti mamati ken mariribukan iti in-inut a panagbaliw ti klima. Saan laeng a datayo ditoy Filipinas; iti sibubukel a lubong. Daytoy ti makaigapu a rimsua ti konsepto a “climate change” tapno maikkan-pateg a maadal ken masolusionan daytoy sapasap a problema.
Ti Climate Change, Global Warming, ken ti Greenhouse Effect
Maymaysa laeng ti makaigapu iti panagbaliw ti klima a kas maibatay kadagiti mabasbasa wenno mangmangngegtayo manipud kadagiti eksperto iti daytoy a banag. Daytoy ti in-inut a panagpangato ti temperatura iti sangalubongan wenno global warming a bunga ti pannakalapped ti pudot nga aggapu ti init nga agalingasaw manipud ditoy planetatayo a Daga (Earth) nga agsubli koma iti law-ang (space). Ngem nakulong daytoy a pudot gapu kadagiti naurnong a greenhouse gases (GHGs) iti tangatang (atmosphere) a nangkumot iti entero a sangalubongan wenno iti planetatayo. Daytoy ‘tay kunkunada a greenhouse effect. No ad-adu ti maurnong a GHGs iti tangatang, ad-adu met a pudot ti di makasngaw ken malappedan nga agalimpayang nga agpangato manipud iti rabaw ti planetatayo a mapan iti law-ang nga isu ti mamagbaliw iti panawen ken temperatura. Ti panagbaliw dagitoy, isu ti makunkuna a climate change nga isu met ti makaigapu kadagiti naklaseklase a didigra a paspasaren ita ti sangalubongan.
Awan kinaagpaysuanna ti kunkuna ti dadduma a bimmara ti panawen gapu ta ngimmato ti pudot a naggapu ken ni Apo Init. Maibatay iti maysa a panagadal nga inaramid ti National Aeronautic and Space Administration (NASA) ti Amerika, awan ti dakkel a nagbaliwan ti enerhia wenno pudot a naggapu ti init. Ti talaga rumrummuar a rason, isu ti pannakaabbong ti tangatang kadagiti nadumaduma a GHG gases.
Segun iti maysa a pablaak maipanggep iti greenhouse effect, ‘diay pudot wenno enerhia a makadanon ditoy Daga manipud iti init, dakdakkel nga amang (70%) ti mabati ditoy rabaw ti Daga gapu ta saanda a makaruar. Aganay laeng a 30% ti makalusot a pumanaw a mapan ti law-ang.
Idi un-unana, saan unay nga adu ti makulkulong a pudot ditoy lubong nga aggapu
iti init gapu ta naingpis pay ti greenhouse gases ti tangatang; ngarud, adu a pudot ti makabulos nga agpangato nga agsubli iti law-ang. Ngem bayat ti pannagna ti panawen, pimmuskol ti GHGs a bulon ti pannakalapped ti ad-adu a pudot nga agpalaw-ang koma. Isu daytoy ti rugi ti makunkuna a global warming.
Nangrugi a pimmuskol ti GHGs idi ngudo ti maika-19 a siglo nga isu met ti rugi ti panagusar dagiti nararang-ay a nasion iti coal (maminas nga uring wenno carbon iti Espaniol) a mangpataray iti industria, transportasion ken dadduma pay a kasapulanda. Pimmardas ti ipupuskol daytoy idi nangrugi a nagaramat ti sangalubongan kadagiti dadduma pay a fossil fuels (lana wenno petroleo, natural gas) ken petrochemicals (produkto manipud iti petrolio a kas iti abono ken plastik). Ti pannakainayon dagitoy ken ti agdama a mainaynayon kadagiti siguden a GHGs iti tangatang ti mangpabpabara ita iti klima. Ket no kasano a mapasardeng wenno mapabassit la koma ti agdama nga agpatangatang a GHGs tapno saan a lumalo ti panagbara ti panawen, dayta ti pakakumikoman ita ti sangalubongan.
Dagiti Greenhouse Gases (GHGs)
Adu dagiti naglalaok a greenhouse gases nga agtatapaw iti tangatang a manglaplapped iti pudot nga agalingasaw manipud iti daga nga agpalaw-ang koma (kitaen ti ladawan ken ti dagup a kontribusion ti tunggal maysa).
Addaka a methane (NH4) wenno gas (alibungabong) nga aggapu kadagiti ania man nga agrupsa ditoy rabaw ti daga a kas kadagiti natay a mula, ruot, kayo, rugit ti ayup, kdp.
Ti met nitrous oxide (N2O), gas a bunga ti panagpartuat ken panagusar iti sintetiko nga abono ken gas nga aggapu kadagiti industria nga agparpartuat iti nadumaduma nga agas.
Adda pay sumagmamano a klase ti alibungabong a kas kadagiti chloroflurocarbons (kemikal a pagpartuat iti insulators, air conditioners, kdp).
Ngem amin dagitoy a GHGs agraman methane ken nitrous oxide, ti kaaduan iti kontribusion a nangbalkot iti sangalubongan (agdagup a 77%) ken kanayon a mapagsasaritaan dagiti mangad-adal iti climate change ket ti carbon dioxide wenno C02.
Kas makita iti ladawan, dua ti paggapuan ti CO2. Umuna, manipud iti asuk a parnuayen ti panagusar iti fossil fuels (57%). Maikadua, CO2 nga aggapu iti pannakadadael ti kabakiran (deforestation) ken dadduma pay (20%).
Iti report ti British Broadcasting Company (BBC), gapu iti inggagara a pannakadadael dagiti bakir iti sangalubongan iti napalabas a tawen babaen ti pannakapuor dagitoy, agdagup iti 230 megatons a CO2 ti naibulos a nagpatangatang a katukad ti amin a GHG nga aggapu iti Filipinas iti uneg ti maysa a tawen.
Gapu ta CO2 ti kadadakkelan a paggapuan ti GHGs, isu daytoy ti nakaiturongan ti imatang dagiti mangad-adal iti climate change nga ammuen no kasano a matengngel tapno di kumaro dagiti didigra a gubuayen ti panagbaliw ti klima.
Didigra a Mapasamak iti Panagbara ti Klima
Adu a didigra ti mabalin a mapasamak iti panagbara ti klima a kas kadagiti mapadpadasantayon. No saan a nakapigpigsa a tudo a kasla imbuyat a danum, bumanesbes nga angin a pati danum ti baybay yabugna (storm surge) a mapan kadagiti kabalbalayan. Siguro, saantay pay a nalipatan ni “Yolanda,” ti bagyo a nangkettel iti adu a biag iti Kabisayaan gapu ti kastoy a napasamak.
Ti kasungani ti napigsa a tudo, tikag ken napalaus a pudot (heatwaves) no panawen ti kuaresma. Adun ti natay gapu iti nakaro a pudot aglalo kadagiti adda edadna (senior citizen). Sapasap daytoy a mapaspasamak ngem ad-adu dagiti biktima manipud iti Europa, Australia, ken North America.
Ti idadateng ti nakaro a tikag, nagdakkel met ti kaipapananna iti kaadda ti umdas a taraon (food security) a para iti sangalubongan. Gapu ta kumiddit ti danum a pagpasayak wenno pagpadanum, adu a taltalon ti saan a mamulaan. Ti resultana, bisin nga agtinnag iti nakaro a malnutrision aglalo kadagiti ubbing a kas iti mapaspasamak idiay Aprika.
Adu pay dagiti naklaseklase a rigat nga itden ti tikag a kas iti panagkiddit ti danum nga usaren kadagiti pagtaengan ken pangpataray kadagiti planta nga agparnuay iti koriente (hydroelectric plants). Ngem maysa a nagdakkel a parikut a sangsanguen ita dagiti dadduma a pagilian a bunga ti nakaro a tikag isu ti pannakapuor dagiti kabambantayanda. Bayat ti pannakaisursurat daytoy a salaysay, nagdakkel a puor ti maar-aramid idiay Australia a didan magebgeban gapu ti kapigsana. Ti kalawa ti napuoranen, aganayen a maysa a milion nga ektaria, kas kadakkel ti pagilian a Jamaica.
Iti panagngato ti temperatura, pabor met daytoy iti panagadu dagiti peste, mikrobio ken insekto nga agawit kadagiti nadumaduma a sakit (disease vectors) a kas iti lamok. Ditoy Southeast Asia, sigud nga iti panagtutudo laeng nga adda sakit a malaria. Ita, awanen pilpilienna a panawen.
Kasta met ti dengue fever; dati, sumagmamano laeng a pagilian ti addaan iti daytoy a sakit. Itan, entero a rehion ti Southeast Asia ti agsagsagaba.
Adu pay dagiti nadumaduma nga epekto ti panagbaliw ti klima a makaparigat iti panagbiag ti tao ditoy lubong.
Ngem ti nakaam-amak iti amin, daytoy panagngato ti danum ti taaw iti sangalubongan a bunga ti napardas a pannakarunaw dagiti yelo idiay Artica ken Antarctica ken dadduma a lugar.
A kas madagdagullit nga isursurat dagiti mangad-adal iti climate change, pimmaspas ti pannakarunaw dagiti yelo iti sangalubongan gapu iti panagbara ti angin iti ngatuen ken iti danum a
tumtumpawan dagiti yelo nga adda iti taaw.
Kas pagarigan, idiay Antarctica, kas impadamag ti Inside Climate News babaen ti internet; dati, aganay laeng a 250 a bilion a tonelada a yelo ti marunrunaw iti tinawen. Ita, ngimmato daytoy ti namin-innem a daras manipud idi 1979. Iti daytoy a kapardas ti pannakarunaw dagiti yelo idiay Antarctica, ngumato la ketdi ti lebel ti danum ta awan sabali a papanan ti danum no saan a ti taaw.
Ket agpayso, ngumatngato ti lebel ti danum ti baybay maibatay iti resulta ti maysa a panagadal dagiti agsuksukisok manipud iti Rutgers University ti Amerika. Naduktalanda nga agpangpangato ti lebel ti danum ti baybay iti tallo a milimetro iti kada tawen wenno aganay a maysa a pulgada iti kada walo a tawen. Iti panagkunada, nton madanon ti tawen a 2050, aganay a 1.4 a kadapan wenno dandani kagudua a metro ti ngumatuanna no di matengngel ti kaadu ti GHGs nga agpatangatang a mangpabpabara iti klima.
Daytoy ingangato ti lebel ti danum ti baybay, umabot a 150 a milion a tattao iti entero a lubong ti maapektaran. Agnaed dagitoy iti asideg ti baybay (coastal areas) nga adda iti high tide line wenno madanon ti danum no agatab ti baybay.
Ti pagdaksanna, kadagiti tattao a maapektaran, 70% ti masarakan wenno agnaed iti walo a pagilian ti Asia. Karaman ti Filipinas ditoy. Kaduatayo ti China, Bangladesh, India, Vietnam, Indonesia, Thailand, ken Japan.
Tapno maapresiartayo ti kaipapanan daytoy a pattapatta, idiay China, aganay a 43 a milion a tattao ti addanton iti baba ti high-tide line. Idiay Vietnam, aganay a 20 a milion a tattao ti maapektaran. Kaaduan kadagitoy ti agnaed iti Ho Chi Minh City (dati a Saigon).
Kasta met ti mapasamak idiay Thailand wenno nakarkaronto pay. Nasursurok ngem 10% iti entero a populasion ti Thailand ti maapektaran. A kas iti Ho Chi Minh City, adunto a lugar iti Bangkok (kabesera ti Thailand) ti mapukaw gapu iti high tide.
Nakarkaro ti mapasamak idiay Mumbai, India. Entero a siudad ti alun-onen ti danum no kasta nga ag-high tide no madanon ti tawen a 2050.
Ditoy Filipinas, dagiti siudad iti Metro Manila a kas ti Manila, Pasay, Navotas ken Malabon ti agpeggad. No malaylayus ita dagitoy a lugar, nakarkaronto kano ti pannakalayusda kadagiti umay a tawen. Adunto a lugar nga adda iti igid ti baybay ti saanton a mabalin a pagnaedan gapu ta sinakupen ti baybay.
Iti Kabisayaan, dagiti maapektaran a lugar: Kalibo, Aklan, Cebu City ken Roxas City ti Capiz. Idiay Mindano: Cotabato City, Zamboanga City ken Northern Kabuntan ti Maguindanao.
Saan a napintas ti maipimpinta a masakbayan ti planetatayo gapu iti panagbara ti klima. Isu nga ita ta nasapa pay, isaganatayon ti bagbagitayo a lumisi iti ania man a nakarkaro a didigra a yeg ti panagbaliw ti klima. No ditay malisian, agpanunottayo iti nasayaat nga aramidentayo tapno maatipa wenno makissayan ti panagsagabatayo.
Dakkel a Namnama a Pangtengngel iti Climate Change
Idi 2015, adda maysa a komperensia a naaramid idiay Paris nga inatendaran dagiti nadumaduma a pagilian a maseknan iti climate change. Maysa kadagiti nagtutulaganda ti saan a nalablabes ngem 1.5 degrees Centigrade a panagngato ti temperatura ti sangalubongan babaen ti panangtengngel ti kada pagilian iti ipatangatangda a GHGs. Tapno magun-od daytoy, inyunay-unayda ti panagtitinnulong dagiti pagilian a mangadal ken mangipatungpal no ania dagiti nasayaat nga addang nga isayangkatda.
Ditoy a naikkan-pateg ti kabakiran ken panagmula iti kayo a pangontra iti climate change. Napatalgedan ti kinapateg daytoy nga addang kas maibatay iti resulta ti maysa a panagadal nga impablaak ti EcoWatch iti Science Friday. Kas kuna daytoy a naipablaak, ti kabibilegan a pangontra iti climate change ket isu ti panagmula iti di nakurkurang ngem 500 a bilion a kayo iti entero a lubong. Daytoy mainayon a kakaykaywan ti sangalubongan, sagepsepenna ti aganay a 25% a CO2 nga agpatangatang. Malaksid iti dayta, kissayanna ti aganay a 200 gigaton (1 gigaton = 1 a bilion a tonelada) wenno 70% a CO2 nga
adda iti tangatang a naur-urnong manipud nangrugi ti lubong a nagaramat iti fossil fuels.
Ti pagsayaatanna, naduktalan dagiti agsuksukisok nga adda kano pay nabatbati nga espasio iti sangalubongan a pangimulaan iti kastoy ti kaaduna a kayo a dina iraman dagiti agdama a daga a maar-aramat a para iti agrikultura, pagnaedan, kdp.
Saan a narigat a matarusan no apay a ti panagmula iti kayo wenno panagpaadu iti kakaykaywan ken panangtarawidwid iti kabakiran ti nakita a nabileg a pangontra iti climate change.
Ngamin, ti kakaykawan wenno kabakiran, natural a bodega ti carbon dioxide (C02). Dagiti kakaykaywan bayat ti panagbiagda, kasapulanda ti CO2 a pagluto iti kanenda babaen ti makunkuna a photosynthetic process. Ti maagsepda a CO2 a gas, agbalin daytoy a solido a karbon nga isu ti makitkitatayo nga ukis, kayo, bulong, bunga ken sabong ti kayo.
Malaksid iti dayta, dagiti agruprupsa a parte dagiti mula a natinnag iti daga isu ti maysa a mangpaadu iti karbon a maidulin iti kakaykaywan.
Kuna ti Food and Agriculture Organization (FAO) ti United Nations, ti ik-ikutan a karbon ti kakaywan/kabakiran ti entero a sangalubongan ket agan-anay a 650 a bilion a tonelada. Aganay a 44% daytoy ti adda kadagiti nadumaduma a kayo ken mula a makita iti kakaykawan/kabakiran, 11% met ti naidulin kadagiti natay a nadumaduma a mula wenno natuang a kayo ken 45% ti adda iti daga.
Ti pagdaksanna, no nadadael wenno dinadael dagiti kakaykaywan/kabakiran babaen ti puor tapno pagbalinen daytoy a rantso, plantasion wenno subdibision, dagidiay naidulin a karbon iti kakaykaywan/kabakiran, agbalinda nga asuk (carbon dioxide). A kas nailanad itayen, agan-anay a 17% a CO2 ti kontribusion ti pannakadadael ti kabakiran iti greenhouse gases gapu ti asuk a parnuayen ti pannakapuorda.
Kayatna a sawen ngarud, nupay nagdakkel ti maitulong ti panagmula iti kayo ti climate change, masapul a buyogan daytoy ti panangtarawidwid wenno panangsaluad kadagiti agdama a kabakiran ken kakaykaywan. Kasta met a kas kuna dagidiay nangpatalged met laeng iti kinapateg ti panagmula iti kayo iti climate change, saan a kasukat ti panagmula iti kayo ti panangkissay iti panagusar iti fossil fuels a kas iti coal (maminas nga uring) ken petroleo wenno lana (gasolina, diesel nga aw-awagantayo pay iti krudo, langis, kerosene, kdp. pay a produkto manipud iti petroleo). Awan mamaay ti panagmula iti kayo no ditay met kissayan ti panagusar kadagitoy a fossil fuels. Ti fossil fuel a kunkunatayo, isu ti gagangay a pangawag kadagiti organiko a banag nga adda iti uneg ti daga a nagbalinen a coal kalpasan a nagrupsa dagiti mulmula ken ayup riniwriwiriw wenno minilmilionen a tawen ti napalabas ken kalpasan met a nagrupsa dagiti nabiag iti baybay agraman dagiti ruot-baybay man ket nagbalinda met a lana (crude oil). Kas nailanad met itayen, ti panagusar iti fossil fuels ti kadadakkelan a paggapuan ti CO2 ditoy lubong; ngamin dagidi nabiag a nagbalin a coal ken crude oil, namnamsekda iti elemento a karbon; ta ti karbon ti maysa kadagiti kangrunaan a kemikal a masarakan iti amin a banag nga organiko wenno addaan biag. Iti panangpuortayo kadagitoy tapno mapataud ti pudot (heat energy) a kasapulantayo iti industria wenno tapno agandar ti lugantayo, agipasngawda met iti carbon dioxide.
Agpayso a no sanguentayo a sarangten ti panagbara ti panawen, kitaentayo amin nga anggulo daytoy tapno awan ti mabaybay-an nga addang nga ipatungpal. Kasta met a nagdakkel nga isyu ti climate change a kasapulan ti panagtignay amin a nasion ken dagiti umilida. No us-usigen, amintayo a pinarsua, agpapadatayo nga agluglugan iti daytoy planetatayo a Daga (wenno Lubong) a ti pagbanaganna, agpannuray kadatayo amin a ‘pasahero’na.—O
“Kittabem ti kagudua, ngalngalem bassit sa pabulonam iti danum,” kinuna ni Angkel Dok.
Nagtungpal ni Mimay. Nginalngalna iti apagbiit ti saba. Siaalisto met ni Lakay Lito a nangyawat iti sangabaso a danum. Sigagagarda a nangkita ken ni Mimay. Ket nadismaya da Librada ken Manang Tina idi nagrupanget ni Mimay a nangapput iti karabukobna.
“Apay?” kinuna ni Librada. Kinitana ni Angkel Dok. “Nasakit!” Nagrupanget ni Mimay a nangapput iti karabukobna. “Apay, naidalubdob, manong?” kinuna ni Manang Tina. “Limmumlom kadi?” inkalbit met ni Librada.
Nagtibbayo ni Angkel Dok. Napukawen ti birtud ti panagilut a naiparabur kenkuana? Ania ti nagkamtudak, Diosko? nakunana iti unegna. Madandanagan, dimmenden ken ni Mimay.
“Ulitentayo bareng maibatogak,” kinuna ni Angkel Dok.
Kas itay damo, binukbokanna iti lana ti dakulapna sa intanamitimna ti kararagna. Ket kas itay damo, addayta manen ti nakagangganas a rikna a mangin-indayon kenkuana.
Ngem dimlaw ni Angkel Dok. Kasano ngamin ket in-inut a nagsintonado ti riknana, agingga iti nagkalma a namimpinsan.
“Kayong…” kinuna ni Angkel Dok.
Dinagdagus nga inyawat ni Lakay Lito ti naukisannan a saba ken ni Mimay. “Kas iti immuna,” kinunana.
Nagtungpal ni Mimay. Kalpasan ti umuna a lidokna, imbabana ti baso sa nagal-alimon. Naipinsan kenkuana ti panagkita dagiti kasangsangona. “Ania ti mariknam?” sinaludsod ni Angkel Dok.
Imbes a sumungbat, inulit ni Mimay nga intangad ti baso.
“Ania, awanen?” sinaludsod met ni Librada.
Inapput ni Mimay ti ngiwatna ngem kaskasdi a nagkarabakab ti nakapigpigsa a tig-abna. Kinitana ni Angkel Dok, sa kellaat nga inarakupna daytoy.
“Thank you, unay-unay, apong!” Makalulua nga agkatkatawa ni Mimay iti ragsakna.
Uray la a nagdeppa a naisuyo ni Angkel Dok iti panangarakup ni Mimay kenkuana. Nagpalakpak met da Manang Tina ken Librada iti ragsakda.
Linukatan ni Librada ti bagna. Nangiruar iti bukel a lima gasut a pisos. Inawidna ti kanawan a dakulap ni Angkel Dok ket impapetpetna ti pagbayadda.
Ngem agkatkatawa ni Angkel Dok a nangikamakam a nangipisok iti kuarta iti bag ni Librada. “Diak pagsapul ti panagilutko. Itinnagmonto laengen idiay simbaan no mapankayo makimisa,” kinunana.
“Saan nga agpabpabayad ni manong,” impatalged met ni Manang Tina.
“Utangko ngarud,” kinuna laengen ni Librada a bulonna a timmakder. “Umaykayonto agsinanglaw. Librekayonto met!”
“Siguraduem a saan a bin-ig a pennet ti sinanglawmo tapno dikam maispelan!” inrabak met ni Lakay Lito.
Nakapanawen da Librada idi mataldiapan ni Angkel Dok ti relo iti laem. Timmakder a dagus idi makitana a nalabesen nga alas dos iti malem. Nagkinnita da Manang Tina ken Lakay Lito idi nakaparparagsit ni Angkel Dok a nagturong iti agdan.
Apagbiit laeng ni Angkel Dok iti kuartona. Nagkinnita manen da Manang Tina ken Lakay Lito idi agatibuor ti bangbanglona.
“Papanam, manong?” sinaludsod ni Manang Tina.
“Dita eskuela!” insungbat ni Angkel Dok idinto a sinimpana ti wig-na. Dina payen tinaliaw ti kabsatna ken ti kayongna.
Naginnisem laengen dagiti agassawa. Ammodan a mapan sukonen ni Angkel Dok ni Ma’am Elaine.
Pudno, addan ni Ernie a nadatngan ni Angkel Dok iti eskuela. Makaisem la ngarud iti nakitana nga ar-aramiden ni Ernie. In-innawan daytoy ti Tupperware a pagbalonan ken kutsara iti lababo iti sikigan ti eskuela ket ammona lattan a nagbalon ni Ernie iti pangaldawna. Sabagay, awan met ti restauran wenno pakipangananna. Awan met ti kantina ti eskuela.
Naglayon ni Angkel Dok iti swing iti sikigan ti pagbabasketbolan iti sango ti eskuela. Isu met a mainnawan ni Ernie ti nagbalonanna ket nagrungiit idi makitana ni Angkel Dok.
“Nagsapakan, ‘tang! Mabayag pay sa aglarga ti apokom!” inggarakgak ni Ernie. Impisokna dagiti ininnawanna iti nangisit a backpack a naisab-it iti poste ti goal.
Kasla napitik ti piditpidit ni Angkel Dok iti kinuna ni Ernie. “Ni Elaine ti sukonek. Isu ti nagkiddaw ta adda kano asikasuenna no malpas ti klase,” insungbatna.
“Ni Elaine met, addaak la ngaruden singaennakayo pay laeng. Rumbeng nga agkalkalumpiokayo lattan,” inngirsi ni Ernie.
Nasair ni Angkel Dok iti kinuna ni Ernie. Pudno a dina binalikas, ngem saan a dambol, uray di