Tapno Mapaksiat ti Sakit nga Anthracnose
Paglungtotenna ti puon, bulong, wenno bunga dagiti mula. Ammuen no kasano a mapaksiat wenno maliklikan.
ADDA naidumduma a sakit a kadawyan a mangdaddadael kadagiti bunga ken bulong dagiti mula. Isu daytoy ‘tay maaw-awagan iti anthracnose. Daytoy a sakit ti gapu a malungtot dagiti nadumaduma a paset dagiti mula.
Gagangay a mabiktima iti anthracnose dagiti bulong ken bunga ti kamatis, tarong, mangga, ken abokado. No dadduma, uray pay ti saba, mais, kapas, lasona, bukakaw, ken sili.
Mangrugi a madlaw ti kaadda ti anthracnose no tumpuaren dagiti babassit a turikturik wenno ispa-ispat kadagiti bulong ti mula nga iti di agbayag, agbalinda nga amarilio, maris-daga (brown), ngumisit a brown, wenno nangisit.
Agramaram dagitoy a turikturik agingga a sakupenda ti sibubukel a paset ti mula. No dadduma, adda parnuayenda a lennek iti paset ti mula a kadawyan nga iti puon ti bulong ken bunga a mamagsilpo iti ungkay. Daytoy ti gapuna a mangrugi metten nga agkurno ken aglungtot dagiti apektado a bulong ken bunga.
No dadduma, saan laeng a dagiti bulong ken bunga ti mula ti kapten ti anthracnose; iramanna pay dagiti naganus a ramut.
Iti Ingles, maibilang ti anthracnose a fruit rot disease a gapuanan dagiti nadumaduma a puli ti buot a mangkapkapet kadagiti mula. Gagangay a maiwaras dagiti bukel (spores) dagitoy a buot babaen ti maisibsibug a danum kadagiti pagtatalonan. Apaman a kimpet dagitoy nga spores kadagiti paset ti mula, agtalinaedda dita ket dita nga agbiag ken agaduda. No met iti daga ti nagumokanda, dita nga agbiagda iti napaut ken agtungpalda a sakit nga agumok iti daga. Iti Ingles, maawagan daytoy iti seedborne disease.
Apay a Mabiktima ti Mula iti Anthracnose?
Kas nadakamaten, dakkel ti akem ti danum iti pannakaiwaras ti buot babaen ti sistema ti irigasion, linnaaw, tudo, wenno layus. Mabalin pay a mayakar daytoy babaen ti angin, insekto, ramit iti talon, ken kawes ti mannalon a naisagid kadagiti apektado a mula. Kadawyan a matignay ti panagraira ti buot kadagiti panawen a nalamiis ken iti panagtutudo.
Kadagiti agmulmula iti kamatis, dakkel ti gundaway a mabiktima ti mulayo iti anthracnose no napigket ti daga ti talonyo ken narigat daytoy a maes-esan. Kadagiti kakastoy ti klasena a pagtatalonan ti mangtignay iti buot ken bakteria a mangisangbay iti anthracnose ken sabsabali pay a sakit, kas iti bakteria a managan iti colletotrichum. Kas iti anthracnose, alisto met a mayakar daytoy a bakteria babaen ti angin, tumatayab, ken insekto.
Iti kanito nga addan ti buot ti anthracnose iti daga, alisto
laengen a maiwaras dagiti spores-na babaen ti padanum wenno tudo. Dagiti bunga ti kamatis, tarong, ken sili ti umuna a maapektaran aglalo no maidekket dagitoy iti daga no mangrugin a dumakkel ken dumagsenda nga isu ti mamagkurno kadagiti ungkay a nagkaptanda.
Kasano a Malapdan ti Anthracnose?
Saanen a makontrol ti anthracnose iti kanito a nakapagramaramen kadagiti bunga dagiti mula. Ngarud, nasken a malapdan ti kaadda daytoy iti pagtatalonan. Ti aramiden, isu ‘tay kultural (nakaisigudan) a wagas ti panagtalon tapno maikabassit ti gundaway daytoy a mangbiktima kadagiti mula.
Maibilang ditoy ti wagas a panangbaliwbaliw iti klase dagiti imulmula iti talon iti unos ti makatawen. Iti Ingles, maawagan daytoy a wagas iti crop rotation. Pagarigan no kinapet ti anthracnose dagiti mula a kamatis, rumbeng a saan a mulmulaan iti sili, tarong, soybean, patatas, wenno ania man a mula a kapamilia ti kamatis iti sumaruno a panmagmumula. Itultuloy a baliwbaliwan ti klase dagiti imula iti talon iti unos ti dua agingga’t tallo a tawen. Iti kasta, in-inut a mapugsat ti siklo ti panagbiag ti buot ken dadduma pay a makadadael nga organismo a nagumok iti daga.
Agaramat met kadagiti nasalun-at a bin-i tapno masigurado ti kinadalus ken kinapuroda. No saankayo a sigurado a nasalun-at dagiti nagatangyo a bukbukel, yuper nga umuna dagitoy iti kalalainganna ti kapudotna a danum iti uneg ti 15 agingga’t 20 a minuto sakbay nga imula dagitoy. Iti kasta, mapaksiat dagiti namnamaen a buot ken bakteria a kimpet kadagiti bukel.
No maminsan, adda iti bukel wenno kadagiti palakay dagiti spores ti buot ti anthracnose ken dadduma pay a sakit a sumrek iti sakup ti pagtatalonan.
Maysa pay a wagas tapno malapdan ti anthracnose iti bunga ti kamatis ti panagaramat iti alep-ep a garami wenno plastik. Iti kasta, saan a maimpektaran ti bunga a maisagid iti daga. Lapdan pay ti alep-ep ti pannakaiwaras ti danum a naglaon iti spores ti buot a naggapu kadagiti dadduma a kaarruba a talon iti kanito nga agpalayas ti akinkua, ken no umay ti tudo.
No masapa a maduktalan ti kaadda ti sakit, pungtilen a dagus dagiti paset nga apektado iti anthracnose sa puoran dagitoy tapno saan nga agramaram ti impeksion. Kadagiti mula a makalasat iti impeksion, mabalin nga ispreyan dagitoy iti fungicide solution. Ti kapintasan a fungicide kontra kadagiti sakit ti kamatis ket daytay adda ramenna a potassium bicarbonate, nga isu ti katalgedan nga aramaten a para kadagiti mula a maar-aramat a taraon ta inaprobaran daytoy ti Food and Drugs Administration (FDA).
Nasamay met ti tubbog ti kayo a neem a pangpaksiat iti anthracnose. Lebbeken ti dua a kilo a bunga ti neem sa yuper iti danum iti unos ti agpatnag. Kalpasanna, sagaten daytoy sa laokan iti sumagmamano a katedted ti likido a sabon ket mabalinen a yisprey kadagiti mula.
Mabalin pay ti agaramat iti sulfur dust fungicide wenno liquid copper fungicide a pangpaksiat iti anthracnose. Magatang dagitoy a kemikal kadagiti agricultural stores dita lugaryo. Suroten laeng ti rekomendado a wagas ti panangtempla kadagitoy tapno nasamay ti epektoda.
Kadagiti met agbungbunga a kayo kas iti mangga ken abokado, dagiti laeng bungada ti apektaran ti sakit nangruna dagiti dandanin maluom argaman dagiti bulongda. Nupay saan a matay dagiti kayo nga atakaren ti anthracnose, adda gundaway a kumapsut ti resistensiada no agtultuloy nga atakaren ti buot dagiti sanga ken puonda.
Mabalin kadi a kanen ti bunga a naapektaran iti anthracnose? Mabalin, basta ikkaten ti naglungtot a paset ti bunga ta saan met a makasabidong ti anthracnose iti tao ken iti ayup. Maibaba laeng ti kalidad ti apit iti merkado no makita dagiti aggatang ti epektona.
Ket gapu ta maibilang ti anthracnose a soilborne disease, saan nga ibelbelleng ti apektado a paset ti bunga iti ania man a paset ti talon tano di agtultuloy ti panagadu ti buot bayat ti panaglabas ti panawen. Nasaysayaat no puoran laengen dagitoy. Ngamin, kabaelan ti spores ti anthracnose ti agbiag iti nauday a panawen uray awan mula a pagumokan ken paggapuan ti taraonda. Daytoy ti rason a nasken ti panagdaldalus iti talon ken panangpuor kadagiti apektado a mula kalpasan ti panagapit. Maibalakad a saan nga us-usaren a material a compost dagiti apektado a mula ta saan a kabaelan ti pudot wenno bara a parnuayen ti compost a patayen dagiti spores ti buot nga anthracnose.
Rumbeng met a nadalusan a nalaing dagiti ramit ti talon ta kabaelan ti spores ti anthracnose ti agtalinaed kadagitoy a ramit iti unos ti maysa agingga’t dua a bulan no di maar-aramat dagitoy.—O
a tumaray. Ita, sibubussog. No tumaray a dagus, di pay agturis?
Saan a nagbayag, naipakaammo ti panangrugi ti lumba. Permi a burnok dagiti agbuya. Adu pay dagiti naggapu iti Gonzaga ken Buguey. Limmas-udda payen iti kalsada. Adu pay dagiti immuli iti rabaw ti tikap a turod tapno mabuyada a nasayaat ti lumba.
Sangapulo ket tallo dagiti aglulumba. Saggaysa ti entry ti tunggal barangay ti ilimi. Adda da tatang ken Sawak iti umuna a linia. Nasayaat la unay ta as-asideg ti baetmi ken ni Sawak inton itarayko ti ruot a pagpapaayatko.
Nagpatengnga ni Apo Edu Madrid, ti municipal agriculturist, a manarawidwid iti lumba ti nuang. Inwaragawagna dagiti alagaden. Ti pannakaiparit ti agbaut laeng ti naawatak ta awanen ti arindenggan. Adda pay dagiti agiinnakad nga agsasangdon a nuang. Magagaran amin nga agbuya.
Naibilin ti panagsagana dagiti makilumba. Kimmaro ti rikabrikab ti barukongko. Idinto a nakalanlanay dagiti mata ni Sawak, agum-ummak. Kasla adda sapsapulenna.
“Lalaingem, a,” kinunak a kasla ketdin mangmangngegnak ni Sawak.
Kimmita met kaniak ni tatang. Kasla kunkunana: “Laglagipem ‘diay aramidem, Boying!”
Nayam-ammo dagiti aglulumba. Inngato pay ni tatang ti kanawan nga imana sa nagwagiswagis a kasla kandidato idi maikannawag ti naganna. Adda nagpalakpak kadagiti agbuybuya, ngem ad-adu ti nagkakatawa. Nagiiriakda.
Ni tatang ti kalatakan kadagiti aglulumba ta isu ti kalakayan. Kaaduan kadagiti kalumbana ti agtawen iti nasurok a duapulo ken apagtapog a tallopulo. Ken asino kadi ti makalipat iti dati a Nuangkarera King a natinnag iti nuangna iti napalabas a lumba? Ita, aw-awaganen dagiti sutil idiay Villa iti “Tinnag King.” Ti birngas nga ammok a maysa kadagiti kangrunaan a gapu ti pannakilumbana manen.
Madamdama pay, immawengen ti kanalbuong a pakdaar ti rugi ti lumba. Immatipukpok a dagus ti kalsada. Mayat ti rubuat dagiti dadduma. Naudi a dagus ni tatang ta kasla masadut a tumaray ni Sawak.
Naikulengak. Ngem nakapuotak met laeng a dagus ta kasla nangngegko ti dil-ag ni tatang. Timmarayak a napan iti sango ni Sawak. Agarup tallo a metro ti baetmi. Inwasawasawasko ti sangagamal a ruot nga iggemko tapno maalak ti atensionna. Kumitkita met kaniak. Pimmegges ti tarayna! Napintas a senial daytoy.
“Dayta, a, ti nuang; sa la tumaray no mangan!” adda nangipukkaw.
Nagpapaggaak dagiti agbuybuya.
Inakadak ti tumaray. Masapul nga unaak ni Sawak tapno kumamat. Natarayak ta maysaak kadagiti pamael ti eskuelami iti tinnarayan. Siak ti nagkampeon idi inlabannak ni Maestro Camilo idiay ili.
Nagbalawak idi agangay. Awan metten da tatang. Mabatidan! Kasta unay a panangkidag ni tatang ken ni Sawak ngem kasla masaksakit daytoy a tumaray. Dinan pagan-ano ti ruot nga ipaypayapayko. Makatitilengen ti dir-i ken katkatawa dagiti agbuybuya iti pannakaray-awda.
“Abugem, tatang!” impukkawko.
Kinidag manen ni tatang ti bakrang ni Sawak, ngem imbes a tumaray, nagkayang ketdi ket sangadaluson nga agas-asuk a takki ti imbatina iti paglulumbaan.
Nagpapaggaak dagiti agbuybuya.
Nagngernger ti unegko. No mabalin la koma ket ulodekon.
Nakadayon dagiti kalumbana! Ket kasla makitkitak ti panangpagpaggaak ti taga-Simbaluca a nangabak idi napan a tawen ken ni tatang.
Napukaw metten ti namnamak a maaddanak pay iti selpon. Nangngegko ti nakapigpigsa ken nabangang nga ummak ni Sawak ngem diak kayaten a kitaen ti kasla agin-iniin a panagtarayna.
Ngem nagummak manen ni Sawak. Nakapigpigsa ken nakaat-atiddog a kasla kabayan nga agbirbirok iti napukaw nga urbonna.
Bimtak manen ti gargarakgak ket nagmulagatak. Kidag a kidag ni tatang iti bakrang ni Sawak ngem saanen nga agkir-in daytoy. Nagtengngaag ketdi a kasla nagwanawan. Adda agumummak iti saan unay nga adayo.
Kellaat, nagbuatit ni Sawak. Agsuysuyot ti kimmotna nga insiwet a kimmamat kadagiti kalumbana. Uray la a nganngani naitiklebak iti kigtotko idi labsannak. Naimbag met ta nakakawiwit a dagus ni tatang ta di ket koma nanabtuog manen iti daga. Nagkararagak ketdi ta iti nakitak a panagbuatit ni Sawak, nakurang ti pammatik a sisasakay ni tatang a dumanon iti finish line.
Timmarayak a nagturong iti finish line. Saan ngaminen a malasin ti mapaspasamak sadiay ta nabungonen iti tapok ti aglawlaw aglalo iti malikudan dagiti aglulumba. Ngem nalawag a mangngeg ti riaw ken yagyag dagiti agbuybuya. Lumlumtaw ti nagan ti taga-Simbaluca. Mangabaken! adda nangngegko a nangipukkaw. Sa linamut ti nakapigpigsa a riaw ken katkatawa. Napalalo a ragsak dagiti agbuybuya.
Taray-pagna ti inaramidko. Simmelselak iti kaaduan ti tao tapno makaasidegak iti yan dagiti agdirdir-i ken tapno makitak ti nangabak.
Ar-arayaten dagiti kalugarak ni tatang! Patpatakderen da Angkel Leon ken Kapitan Ambo.
Natnag manen ni tatang! Nakarugrugit ti pagan-anayna ta nagdisson sa iti suyot ni Sawak.
Ngem apay a nakaragragsak dagiti kalugaranmi? Inasitgak ida. Immasideg met ni Apo Edu Madrid. Iniggamanna ti ima ni tatang sa intag-ayna. “Ti Nuangkarera King ti Sta. Teresita, ni Mr. Domingo Soliven Tactac!” impukkawna.
Nangabakkami?
“Natnag iti labes ti finish line,” kinuna ni Kapitan Ambo a nakadlaw sa iti panagsidsiddaawko.
No kasta, talaga a nangabakkami! Kasla diak pay la patien. Imposible!
Inapungolnak ni Angkel Leon. “’Nia, barok, mamatikan?” Pinagdiwigko dagiti bibigko. “K-kasano ti namay-anyo, angkel?” kinunak a masmasdaaw latta.
“Ni tatangmo ti akinsirib.” Insungona ni tatang a mayat ti ngirsina.
“Dinniskartean la dayta,” impangas ni tatang. Kimmita iti yan ni Sawak a nakataltalnan iti asideg ni Karina.
“Ni Karina!” nagkatekak a kasla nakatakuat iti sungbat ti maysa a palimed.
“Itay agem-emmak ni Sawak, sapsapulenna ni Karina,” kinuna ni Angkel Leo. “Kinasaritak ni Mang Pidiong a mapanna ipan ni Karina iti labes ti finish line.”
Isu met la gayam.
Saan a mapugsot ti isem ni tatang idi awatenna ti premiona a dokumento ti bumalasang a nuang, lima ribu a pisos, ken tropeo a sukog-nuang a nakitikitan iti “Nuangkarera King.” Ket nakiretrato pay ni nanang a kasla nalipatannan amin a panangisismolna iti kabaelan ni tatang iti kinasam-it ti isemna.
Anian a dir-i dagiti agbuybuya. Linemmes ti dir-ida ti ummak ni Sawak a nangtaliaw ken ni Karina.—O
DU dagiti parikut nga ipaay ti panagsakit ti asino man a kameng ti pamilia. Saan laeng a ti templada dagiti kameng ti pamilia ti maapektaran, mairaman pay ti pannakasinga dagiti kadawyan nga aramid a pakaseknan dagiti kabbalay ken uray ti panagparikut kadagiti mabusbos.
Daytoy ti rason a nasken a pabilegen ti immune system wenno ti natural a kabaelan dagiti kameng ti pamilia a mangsaranget kadagiti nagduduma nga an-annayen. Masapul a mapabileg ti kabaelan ti bagi a mangliklik kadagiti mikrobio a pakaigapuan ti sakit a kas iti panateng ken trangkaso. Dagitoy ngamin nga an-annayen ti masansan a pakaipasungalngalan dagiti kameng ti pamilia.
Kangrunaan a makapabileg iti bagi dagiti ubbing ken dadduma pay a kameng ti kaamaan ti kanayon a panangidasar iti abunaw a prutas, nateng ken dagiti bukbukel.
Saan a nasken a dagiti nangingina a nateng ken bunga ti idasar iti panganan. Adu dagiti nalaka ti presiona kangrunaanna no panawenda.
Ipatigmaan pay kadagiti kameng ti pamilia nga agwatwatda iti dinababbaba ngem 30 a minuto iti inaldaw ken maturogda pay iti maitutop a kabayag.
Kanayon a bilinen dagiti ubbing a pagtalinaedenda a nadalus ti bukodda a bagi.
Makatulong pay ti panangbuggoda kadagiti imada aglalo no agiggemda iti taraon.
Siguraduen met a mabakunaan amin a kameng ti pamilia kontra dagiti nagduduma a sakit. Mairugi a mabakunaan dagiti ubbing no madanonda ti maikanem a bulan a mapasarunsonan iti maminsan iti tunggal tawen.
Saan met a maibalbalakad kadagiti nataengan ti nalabes a panaginum. Nasayaat met unay no liklikanda ti panagsigarilio.
No saan a sigurado iti dosis ti maipauneg a bitamina, yuman daytoy iti maysa a doktor.
Saan pay a lablabsen ti pagtomar iti bitamina. Makadakes daytoy iti salun-at.
Saan pay a maliklikan ti stress wenno pannakaburibor. No kankanayon wenno nalabes ti pannakaburibor, makaapektar daytoy iti salun-at.
Pagtalinaeden ngarud nga stress-free ti uneg ti pagtaengan. Maikabassit ti pannakaburibor iti uneg ti pagtaengan no mangisayangkat kadagiti nagduduma a wagas ti panaglinglingay ken panagwatwat.
Makatulong pay ti panangliklik iti panagpuyat ken panangited iti panawen iti bukod a bagi nga aglinglingay tapno maadaywan ti pannakaburibor.
Yuman dagiti parikut kadagiti tattao a makatulong no kasapulan ta makatulong daytoy tapno mapabileg ti natural a kabaelan ti bagi a mangliklik kadagiti sakit.—O