Surat ti Maysa nga Ina

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Marso 30, 1953 bilang. “Isuratmo ti ibagak kenka,” kinuna ni Nana Antonia iti anakna. “No addanto la mapasangpetko a saludsod ni manongmo maipanggep iti kinapudno ti gandatmo nga ipadamag, agaluadka.”

AGKURKURIDEMDEM ti lawag ti kakaisuna a pagsilawan a naaramid iti botelia ti pomada iti kangitingitan ti sipnget nga agpanggep a manglapunos iti siled kabayatan ti iseserrek ti nalamiis a pul-oy kadagiti regkang ti narukop a binakol a tinidtid a bulo ken kadagiti nagbabaetan ti datar, a mangpalpal-id iti bassit a segged ti pagsilawan.

Agtugtugaw ni Nana Antonia iti nayaplag nga ikamen ket masansan a tumaliaw iti tawa a nailukat babaen ti pannakasigkatna iti balunet a kawayan. Adda sumagmamano a bituen iti tangatang a nalatak unay a makita iti langit iti sardam dagiti aldaw ti bulan ti Marso. Iti sakaananna, iti nababa a dulang, makita ni Ana, ti anakna a balasang a kakaasi a mangilepleppas iti maysa a surat. Iti met asideg ti ridaw nga agturong iti kosina, adda ni Eton, ti inaudi nga anakna ken agtawen iti walo, nga agkaykayas iti nasigsigit a kawayan. Madama nga ibilbilin ni Nana Antonia iti anakna a balasang ti kayatna a mailanad iti suratna iti inaunaan nga anakna nga agad-adal iti kinaabogado iti siudad.

“Ala ngarud, nanang,” kinuna ni Ana kalpasan a maisuratna dagiti umuna a sagudayen ti maysa a surat.

“Sapay koma ta nasalun-atka, anakko,”nasayud ti panangirugi ni Nana Antonia. Nagtaraok ti kawitan a nagapon iti sanga ti bayabas iti paraangan sa nagpayakpak. “Sapay koma ta mairuarmo ti sumaruno nga eksamenyo. Natulnog a tumultulong kaniak da Ana ken Eton. Agturpos ni Eton iti elementaria iti daytoy a tawen, ket umas-asideg manen ti bakasion. Umaykanto koma ditoy inton bakasion, anakko….” “Dimo unay pardasan, nanang,” insingasing ni Ana.

“Ala ngarud.”

Iti laeng Paskua ken iti bakasion iti kalgaw ti panagawid ti anak ni Nana Antonia. No agbakasion, mabiit laeng iti ilida. Kasla di met nasken ken ni Nana Antonia ti nabiit nga isasarungkar ti anakna. Awan ti nasken a pakaigawidanna iti ilida: saan a makaigawid kenkuana ti agrakrakaya a pagsinean, ti kinatarabit a ngiwat dagiti babbalasang nga agpalpaliwa kadagiti kalsada— awan ti kaipapanan dagitoy kenkuana.

Adda dagiti kanito a sumingsingising latta ti ragsak iti rupa ni Nana Antonia, uray pay iti kinapudno ti rigat nga ipamatmat ti nabuntuon a labaanna a lupot dagiti nabaknang. Iti maysa nga aldaw, agawidto ti anakna nga addaanen iti titulo ket agtalinaedto iti sibayna a mangipapas iti ragsak ken balligi. Babaen ti pannakagun-od ‘toy inauna nga anakna iti sursuro, mabukelto metten ti masakbayan da Ana ken Eton.

“Nalukmeg dagiti baboytayo. Aganak ti takong inton umay a lawas. Namnamanaek a walo ti yanakna.”

“Namnamaem kadi nga aganak daydiay baboytayo iti umay a lawas, nanang?” Nagsardeng ni Ana ket nagpanunot babaen ti panangipatpatitna iti lapis iti timidna.

“Wen, ammok ken namnamaek nga aganakto iti walo,” impaneknek ni Nana Antonia ket minatmatanna pay ni Ana. Iti malawagan ti kimmunig a lawag ti pagsilawan, nagparang dagiti uged ti rupana ket naglatak ti bumaketen a rupana.

Nagpaay a pamastrekanda dagiti baboy. Adda takong a taraknenda a kukua ni Don Espiridion nga agin-indeg iti labes ti dalan ti tren, ket no dumakkel dagiti burias, ken mabalindan a maasar, itedna ti sumagmamano ken ni Don Espiridion. Kalpasan ti itutulong da Ana ken ni Eton iti panaglaba ni nanangda, mapanda iti taltalon tapno agurnongda iti balangeg a bugbogenda a kanen ti baboy. Kadagiti aldaw ti Domingo, mapan manen ni Ana iti bangkag ket agsukdal iti sabong ti katuday, madre de cacao ken bulong ti marunggay. Makapabunas dagitoy iti baboy. Kalpasan met ti panangisalapay ni Nana Antonia kadagiti lupot a malabaanna iti naibanteng a way iti uneg ti alad, dagdagusenna ti mapan iti pagpabaywan ket agyukuyok iti tuyo nga ilaokna iti kanen ti baboy. Kanayon met a mapan agdawat ni Eton iti naginnawan kadagiti kaarrubada.

Dimmagsen ti panagrikna ni Nana Antonia kadagiti sakana. Kimmaro manen ti reumana.

“Eton!” inyawagna. Agsangsanggir ni Eton iti diding ket maisugel. Linidlidna dagiti matana sa kinunana: “Ania kadi, nanang?”

“Umaymo man ta ilutem bassit dagiti sakak.”

Nagin-inayad ni Eton a timmakder iti nanam-ay a panagtugawna; pinekpekkelanna ti saka ni nanangna agingga iti nagpulang ti nasayaat a rikna ti baket.

“Awanen ti kayatmo nga ibaga, nanang?” Naisuraten ni Ana ti naudi nga imbaga ti baket.

“Apay nga awan. Ania ketdin daytoy nga ubing!” kinuna ni Nana Antonia. “Ibagam ken ni manongmo daytoy: Bassit laeng ti mabalinko nga ipaw-it kenka ita. Mangipaw-itakto iti ad-adu inton mailakomi ti maysa kadagiti baboy iti daytoy umay a lawas. Daydiay baboy a nagistayan natay itay napan a bulan. Amangan no agsakit manen ken matay, dinto ket dakdakkel a pukawtayo.”

“Ngem, nanang,” kinuna ni Ana. “Ania ngarud ti kuarta nga ipaw-itmo ken ni manong ita?”

“Ti adda a kuartatayo.” “Daydiay adda iti alkansia?” “Wen.”

“Amin?”

“Wen.”

“Ngem, nanang, masapul ni Eton ti

( Maituloy iti panid 52 )

baro a sapatos ken pantalon a puraw. Agparang iti programa. Diyo kadi pay ammo?”

“Addakayo iti dennak ket saanyo a masapul unay ti kuarta a kas iti pannakasapul ni manongyo. Sabali a kita ti biag ti pakibakbakalanna. Adda ti Dios a kumita kadatayo.”

“Ala ngarud, nanang, no kasta ti kunam,” inyabuloy ni Ana. Nangngegda ti arimpadek ken nakapsut a panagsasarita manipud iti ruar ti balay. Ket nadlaw ni Nana Antonia nga agawiden dagiti kakaarrubada a napan nagbuya iti sine.

“Ania kadin ti oras, Ana?” “Mabalin nga alas otso itan, nanang,” insungbat ni Ana bayat ti panangsipatna iti lamok a nagdisso iti lulodna.

“Diak la ammo no ania ti maganab dagiti tattao a mapan agbuya iti sine,” kinuna ni Nana Antonia bayat ti isisiripna iti regkang ti diding tapno kitaenna no asino dagiti mangmangngegda.

“Kayat met ni Eton ti mapan agbuya, nanang,” kinuna ni Ana.

“Awan ti mamaayna a paggastuan dayta,” impasingked ni Nana Antonia. “Ituloymo dayta surat. Kanayon a maringgoran ni Eton kadagiti leksionna ken diak kayat a mapan agbuya iti sine. Ammom metten ti kinapeggad ti panagbuya iti sine ditoy. Dandani la nauram ti pagsinean ditoy itay napan a lawas.”

“Saan, nanang. Kunada a nauram ngem saan. Adda la pimmudot a paset ti makina ti elektrisidad a nagtaudan ti napuskol nga asuk. Kasta ti naammuak.”

“A, kasta? Bay-am latta. Ilanadmo ti sinaok.”

Naguyas manen ti lapis ni Ana iti papel. Nakapsut ti anasaas a gubuayenna. Kas iti nalanay nga anasaas ti Karayan Tutunogen no sumingising ti init. Kas kadagiti turod ti Calanutan nga agtapuak kadagiti babassit a kalapaw, ket sappuyotenna dagitoy a kas iti maysa nga ina iti anakna.

Saan koma nga agpasurat no nasursurona ti agsurat. Iti naminsan, insaldana ti sangadisso a daga a nabati daydi asawana idi nagrubuat ti anakna a napan idiay Manila. Idi naidiaya dagiti pammaneknek a pirmaanna, napalalo ti panagtigergerna. Nadalapusna ti sangabotelia a tinta ket naibuyat ken nagayus iti rabaw ti lamisaan ti notario publiko. Agarup maysa nga oras ti panangdalus ni Nana Antonia iti lamisaan. Nagunget ti notario publiko, ta idinto a dina met la ammo ti agsurat, impudnona la koman a dina ketdi inggay-at a piduten ti pluma a sipipisok iti silulukat a botelia ti tinta.

“Makaanay pay la kadakami ti masapulak iti panaglaba ken makatulong met ni Ano kaniak….”

“Saan a masapul nga ibagam dayta, nanang,” kinuna ni Ana. “Ammo ni manong. Naisuratkon iti namin-adu a daras.”

“Isuratmo latta,” imbilin ni Nana Antonia.

Makaanay pay laeng nga agpaay kadakami ti tangdanko iti panaglaba… Awan ti masirayan a panagbabawi ni Nana Antonia bayat ti pananglagipna kadagiti aldaw a panaglablabana iti lupot da Don Espiridion ken kadagiti lupot dagiti dadduma a nabaknang iti ili. Uray kadagiti aldaw a panagngilin, makita latta iti pagbabaywan wenno iti paglalabaan a makibakbakal iti pagel ti biag kabayatan ti panangpalabas dagiti dadduma iti naan-anay a panaginana. Agarubos ti ling-etna a kas iti dara a tumrem iti apagbingi a sugat ket agkutukot, no ar-arigen, dagiti susuopna.

“Nasayaat met ti riknak, anakko,” insilpona.

Nagkuretret ti rupa ni Ana ket indissona ti lapis. “Agul-ulbodka, nanang,” kinunana. “Ammom a saan a nasayaat ti riknam kadagitoy nga aldaw.”

“Nasayaat ti riknak.”

“Kumarkaro ti reumam. Apay no ibagak ken ni manong ti napasamak kadakayo idi rabii, ti panagtuprayo iti dara. Ammok. Nakitak.”

“Isuratmo ti ibagak kenka,” kinuna ni Nana Antonia iti anakna. “No addanto la mapasangpetko a saludsod ni manongmo maipanggep iti kinapudno ti gandatmo nga ipadamag kenkuana, agaluadka.”

Nagsubli ti ulimek iti uneg ti balay. Inin-inayad ni Ana a pinidut ti lapis. “Ala ngarud, nanang, no kasta ti kayatmo a maipadamag ken ni manong.”

Nasalun-atak met, anakko, ket sapay koma ta kastaka met.

“Nagsarimadeng manen ni Ana. “Nakapamitlon nga imbagam dayta, nanang,” kinunana.

“Kasta?”

“Wen.”

“Ala, isuratmo latta… Sapay koma la nasalun-alka latta, anakko.”

Dandani la di ikur-it ni Ana ti naudi nga insawang ti nanangna.

Kalpasan daytoy, insingasing ni Ana: “Basaek kadi, nanang?”

“Wen, mabalin nga adda nalipatak a kayatko nga ibaga.”

Naginat ni Ana, nagsuyaab sa rinugianna nga imbasa ti surat ken ni nanangna. Nagsarsarimadeng a nagbasa bayat ti panangsursurotna iti panaggibus dagiti balikas. Nakaturogen ni Eton. Nabannayat ti panagangesna ket madlaw a naimasen ti turogna.

“Sapay koma ta nasalun-atka latta, anakko,” nadanon ni Ana ti maudi a paset ti surat ket sinangona ni nanangna. “Adda pay kayatyo nga inayon, nanang?”

Saanen a nakasungbat ni Nana Antonia ta nakaturog gayamen. Saan metten a riniing ni Ana. Pudno a narigat a mariing ni Nana Antonia no mabannog. Iniggaman manen ni Ana ti lapis ket impatpatitna iti mugingna ta panunotenna no ania ti mabalinna nga inayon. Gapu ta awanen ti malagipna, kastoy laengen ti imparaipusna:

“Awatem met ti pakomusta dagiti addim, da Ana ken ni Eton. Toy nanangmo, Antonia.”

Dinilpatan ni Ana ti rikep ti sobre sa impigketna. Kalpasanna, imparabawna kadagiti pagbasaan ni Eton.

Inunnat ni Ana dagiti nagpipikel a sakana, miningminganna ni nanangna nga agururoken. Nagtamdag ti isem iti suli dagiti bibigna. Nagrukob iti yan ti agkurkuridemdem a pagsilawan a naramid iti botelia ti pomada, ket iti maysa a pug-aw, nakumotanen iti sipnget ti uneg ‘toy rugak a balay.—O