Kasayaatan a Sugal

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Abril 13, 1953 a bilang.

“MAKITAM, Anong, mabalinta manen ti agpulotan iti adobo,” ti naragsak a sao ni Ikko iti pagayamna idi rimmuarda iti pagpapallotan. Bimmallasiwda iti kalsada ket nagturongda iti yan ti maysa a baket nga aglako iti dinardaraan, sitsiron, kilawen, ken adobo. Dandanin lumnek ti init.

“Nana Basil, lakuannakami iti kaiimasan nga adobo a lalaem ti baboy,” impasungad ni Ikko.

“Pateg ti pisos?” sinaludsod ti baket.

“Pisos!” inyesngaw ni Ikko. “Ti kunam, nana, ipalubosko a buoten ti kuarta nga inabakko? Mangtedka iti pateg ti lima!”

Indisso ni Ikko iti lamisaan ti maysa a papel de banko a kas man awan pategna kenkuana.

“Adtoy met ti lima a baratom kaniak, Anong,” kinuna ni Ikko. Dinilpatanna ti tanganna tapno nasaysayaat ti panangisingayna iti maysa kadagiti binalkot a papel de banko. Kasla sinibbarut ni Anong ti kuarta iti kadarasna nga immawat. Kasla amkenna no ibabawi ni Ikko ti sagutna.

Nagtugaw dagiti aggayyem iti maysa a bangko ket impasnekda ti nagpulotan iti adobo. Adda met dagiti dadduma a napagasatan a nangabak ket inaraaranda ni Baket Basil. Kasla abal-abal ti kayariganda nga agturong iti imud.

Bayat ti pannangan dagiti dua, immasibay kadakuada dagiti sabali a lallaki. Ammo a dagus ni Ikko ti kalikagumanda.

“Agpabaratoka met, Ikko,” kiniddaw dagiti immasibay a langada ti naipustada amin a binalonda ket mabalin nga impatarayda nga inlako dagiti aruatenda tapno adda pay ipustada.

Saan a nakalisi ni Ikko. Ta no isu met ngamin ti maabak, dumawat met iti barato kadakuada no gasatda ti mangabak. Binunonganna ida iti pisos wenno dua, kas mayannatup iti panagpipinnategda. Pimmidut dagiti dadduma iti adobo a pangted da Ikko ken ni Anong nga ug-ugmokan.

“DIYO maidian, aya, ti agsugal?” sinaludsod ni Baket Basil kada Ikko ken Anong idi nakapanawen dagiti lallaki.

“E?” nagmulagat ni Ikko. “Yamanem koma, nana, ta matulongandaka iti pagsapulam.”

“Agbiagak uray saankayo a gumatang kaniak,” insungbat ti baket, sa innayonna: “Maisugalyon sa amin a mateggedanyo.”

“Nasayaat a pagpalabasan iti oras, nana,” inkalintegan ni Ikko. Nalagip ti baro nga insarurong, “Apay, saan nga immay ni Lalin ita, nana?”

“Apay kadi?” indupag ti baket, a nangirapin iti nagngalngal iti bua.

“Dinak la kayat a manugang, aya, nana?” inyangaw ni Ikko. Kiniddayanna ti gayyemna.

“Saan a kayat ni Lalin ti mannugal, annakko,” insungbat ti baket.

“Ayabamto ni Lalin no maminsan, nana,” insawang ni Ikko. “Naim-imas man ti pannangan no adda kalangenlangen a balasang a napintas.”

“Ay, anakko,” imballaag ti baket a binaliwan ti sarita, “no kayatyo ti rumang-ay, masapul nga agnakemkayo a masapa. Kitaenyo daydi Dios-ti-aluadna a lakayko. Nasurotanna ti agsugal ket naibusna amin daydi sangkabassit a kukuami. Saanak ngata koma met a kastoy…”

“Nasaysayaat ti biagmi a kastoy, nana,” inkalintegan laeng ni Ikko, ket timmakder ta nabsogen. “Bungonem daytay saanta a naibus ta yawidmo, sika, Anong. Addanto sarabuen dagiti addim. Ibungonannak met iti pateg ti dua a pisos ta addanto ipasabatko kadagiti kakaanakak, nana.”

Bayat ti panangbungon ni Baket Basil iti adobo, binilang ni Ikko ti natda a kuartana. Idi saan a mapnek iti pudno a bilangna, inulitna ti nagbilang. Kaskasdi laeng. Nagsakuntip ni Ikko.

“Naibus met amin ‘tay inabakkon!” inyesngaw ti baro, ngem

nakapsut ti timekna ta kas man adda nagsullat iti karabukobna iti siddaawna. “Duapulo a pisos ‘tay intugotko. Ita, sangapulo ket lima a pisos laeng ti adda kaniak— ket diak pay nabayadan ti yawidko nga adobo.”

“No kasta, dimo alaen ti pinabungonmo?” sinaludsod ni Baket Basil.

“Alaek!” insungbat ni Ikko a marurod. “Apay ti kunam, nana, kirogek ti kuarta?” Inyawat ti baro ti dua a pisos ken ni Baket Basil.

Sumipngeten idi agawid dagiti dua. Ngem idi nalabasanda ti tianggi ni Ka Donat, maysa kadagiti simmukmon iti basi ti nakataldiap kadakuada ket rimmuar a nangawid kadakuada. Nupay madin dagiti dua a makibunggoy, saanda a naipagus ti kayatda. Dimmagasda a kapilitan. Inkari ni Ikko iti nakemna a sumimsim laeng iti basi, nangruna ta kasla buksit amin a bakrangna iti nasidana nga adobo, ngem nagangayanna, nainumna ti uppat a baso babaen ti panangipilit dagiti simmukmon. Ket idi agsisinadan, maysa kadagiti lallaki ti nangikeddeng a ni Ikko ti agbayad ta isu ti nangabak kadakuada. Nagtulnog ni Ikko. Nabayag a nangmira iti nailanad a pateg ti papel de banko nga inyawatna ken ni Ka Donat, amangan no mariro.

Iti dalanna, kas man riniwriw nga alimbubuyog ti mangngeg ni Ikko nga agwengwengweng iti lapayagna. Kasla agud-uddog ti aglawlawna, ket agpuspusipos amin a balay ken kayo a makitana. Pasaray agsardeng iti dalanna ta ipagarupna no adda kayo a madungsona.

Idi nakadanon idiay balayda, nagtarus ni Ikko iti siledna ket nagidda.

ITI sumuno nga aldaw, a nausawanen ni Ikko, nalagipna a dina naited kadagiti kakaanakanna ti adobo a ginatangna ken ni Baket Basil. Kinarawana ti bolsa ti kalsonna, ngem awan nasarakanna. Immapay kenkuana a nalabit nabati ti adobo iti tianggi ni Ka Donat, no di ket insikap nga innala ti maysa kadagiti lallaki idi agdungerdungeren.

Kasanguanan ti yuulog ni Ikko a mapan kumuyog ken ni Lakay Sippi nga agsapul iti baboy a partienda, insingasing ni Ina Marta a dakkelna ti sensennaayenna:

“Idiam koma ti panagsugal, anakko,” ti naliday a sao ti baket. “Maisugalmo met amin a masapulamon. Manmano a mangtedka kadakami, ket ammom met a sangasapulan, sangasaangan ti panagbiagtayo. Ammom met a ti laeng panagbayo ti pagsapulan dayta kakam a babai, ket saan nga umanay ti masapulanna nga ipakanna kadagiti dua nga annakna. Numnumona ta awan ipawit ti kakayo nga adda idiay Hawaii.”

Nagmurareg ni Ikko. Karurodna unay ti mabagbagaan. Iti pammatina, nataenganen ket addaanen iti panunot a mangutob iti nasayaat ken dakes nga aramid wenno pammati.

“Agbabawikanto no dumteng ti panagasawam, Ikko,” innayon ni Ina Marta a pammagbaga. “Ket laglagipem nga awan met mangayat kenka no ammoda a mannugalka.”

“Diak la ketdi taktakawen ti isugalko,” intanamitim ni Ikko ket innalana ti balanggot a kallugongna sa immulog iti balayda.

INALDAW a tumulong ni Ikko ken ni Lakay Sippi nga agsapul iti baboy a maparti tunggal agsapa ti Martes, Huebes ken Domingo. Kadagitoy laeng nga aldaw ti panagtienda dagiti umili iti San Miguel. Ket gapu ta awan trabaho ni Ikko iti malem, masansan a makibunggoy kadagiti padana a mayat nga agsugal.

Kas kadawyan, masansan a maabak ni Ikko ket kasla naidutdotan a kawitan ti panagriknana nga agawid iti balayda.

Iti naminsan a malem, naabak iti panagsugal iti naipis a managan iti black jack. Binuybuyana met pay laeng idi dagiti kakaduana nagasgasat ngem isu, ngem nagawid idi mauman. Idi addan iti dalanna, nakapanunot iti pamuspusan a panangalana iti kuarta. Nalagipna a saan a nabayadan ni Baket Basil ti innalana a lalaem ken lasag ti baboy itay bigat. Innak ketdi singiren, ket kunak lattan a binaonnak ni Apo Sippi, ti napanunotna a sikap.

Maragragsakan ti baro a nagturong iti balay da Baket Basil. Pudno a no aramaten a nasayaat ti utek, adda latta mapanunot a pamuspusan, nakunana iti nakemna.

Ngem idi nataldiapanna ti balay, nagbaliw ti panunot ni Ikko. Nautobna a nakababain daytoy a gagemna no kas maammuan, ket saanna met ngarud a manamnama a mailimedna. Maysa pay, mabalin nga agatap ni Lalin a sabali ti pangipaayanna iti kuarta, nangruna ta damona ti mapan agsingir, ken ammo met ni Lalin nga agsugsugal. Saanna a naitured ti nagtuloy.

Nagsubli ni Ikko iti pagsusugalan.

Bayat ti panagbuybuyana, nagbaliw ti uddog ti pilid ni gasat ket in-inut a nangabak ni Anong. Idi nawadwad bassiten ti naibuntuon a papel de banko iti sanguanan ni Anong, naawis manen ni Ikko a pumusta ket nagpakpakaasi ken ni Anong a pautanganna iti sangapulo a pisos.

“Alaem latta a pannakabaratom kaniak daytoy,” impalawag ni Anong idi inyawatna ti sangapulo a pisos.

Sapay koma ta mangabak ‘toy bararok, indawat met ni Ikko. Ngem in-inut a naibus ti kuarta. Iti kasta, idi isu ti nabatangan nga agibunong iti naipis, napanunotna ti mangipadas iti sikap.

Kadawyan koma nga agsasaganad ti panangdutdotna kadagiti naipis no agibunong. Ngem insikapna ti nangala iti maysa a napateg a naipis nga agpaay kenkuana. Nasiputan daytoy ti maysa a kaduana a maab-abak met. Nakapungtot ti kaduana ket sinulongna ni Ikko a saan a napakadaan ‘toy naud-udi. Napuntaan ti maysa a mata ni Ikko.

Timmakder ni Ikko a nangmesmes, ngem tinengngel dagiti dadduma ida a dua. Naipapilit a naisardeng ti sugal. Umadani pay ketdin ti sumipnget.

Nagmennamennaan ni Ikko ti dakes a napasamakna. Napabutngan. Kadagiti sumuno nga aldaw, ad-adaywanna dagiti pagsusugalan, amangan no nasunotan laeng ti pannakadusana, nangruna ta saan pay a nagbaaw ti pungtot ti nangsulong kenkuana.

Ngem idi naimbag manen ti matana, sinublian met laeng ni Ikko dagiti kabunggoyanna.

ITI maysa a malem nga awan a pulos ti agkaritikit a kuarta iti bolsa ni Ikko, ket nasabetna ni Baket Basil nga adda papananna, napanunot ti baro ti mangpadas nga umutang ken ni Lalin, nupay agduadua. Ngem nalabit, mangngaasi ti balasang, pinattapatta ni Ikko. Nasdaaw idi nadanonna ni Lalin a kakaasi a mangpispisi kadagiti pagtungo a kayo iti abay ti balayda. “Mabalin ti agkiddaw iti tulong kenka, Manong Ikko?” impasungad ni Lalin. “Immayak agkiddaw iti tulong kenka, ket nakaunaka metten,” insungbat ni

Ikko. “Ngem ibagam laeng.”

“Pisiem dagitoy kayo ta isagutanka iti sinuman,” ti naisem nga awis ni Lalin. “Aglapitog ngaminen dagiti dakulapko.”

Gapu ta agpadpada a maasian ken ni Lalin ken mabain a saan a mangtungpal iti kiddaw ti balasang, pinaala ni Ikko ti wasay. Inanusan ti baro ti nangbalsig iti tallo kareppet a kayo.

“Ania kadi ti kiddawem koma, manong?” sinaludsod ni Lalin idi addadan a dua iti uneg ti balay nga agin-inana ken mangmangan iti sinuman. Addan ni Baket Basil a madama nga agiw-iwa iti karne iti kosina.

Iti impakita ni Lalin a kinasayaat ti kadawyanna, kasano a maitured ni Ikko nga ipalgak ti kalikagumna nga umutang iti kuarta?

“’Tay kiddawen ti baro iti balasang, Lalin,” napanunot ni Ikko nga inyangaw.

“Narigat nga ulluen dayta, manong.” Nagkatawa ni Lalin. “Ammom metten a diak umanamong iti nakaisungsongam.” “Padasek laeng,” impinget ni Ikko.

“Awan ti mangiparit,” insungbat ni Lalin, “ngem adda man saludsodek, manong?’

“Ania dayta?” sigagagar ni Ikko a makaammo. “Awan ti trabahom iti malem, ania?”

Saan a mailibak ni Ikko nga adda trabahona iti malem, ta pagaammo ni Lalin ti aramidna a makisugal. Saan a simmungbat a dagus.

“Napateg unay, aya, ti ammok a sarsarungkaram tunggal malem, manong?” Pinallilitan ni Lalin ti baro.

“Masapulyo kadi ti tulongko, Lalin?” ti nabalinan laeng ni Ikko nga insungbat.

“Pimmanaw ngarud ‘tay katulonganmi, manong. Isu a nadanonnak nga agpispisi iti pagtungo. Kitaem man dagiti imak, naglapitogdan,” impalawag ni Lalin iti nalailo a timek. “Dimo la kayat, aya, ti tumulong kadakami iti malem? Itedmi met ti rumbeng a gunggonam.”

Padasek sa, kinuna ni Ikko iti nakemna. Awan met ammona a pagdaksan ti panangpadasna.

“Kaaano ti kayatmo a panangrugik?” sinaludsod ni Ikko.

“Itan, a, ta addaka la ngarud ditoyen. Umayka ta tulongannakami nga agiwa iti karne. Ket masapul met ti danum—uray ta asideg ti bubon a pagsakduan.”

Napalalo ti yaman ni Baket Basil idi impakaammo ni Lalin kenkuana a mayat a tumulong ni Ikko.

Idi nalpasen ti panaglutoda, kinuna ni Lalin iti baro: “Namnamaek ti yaaymo inton malem no bigat, manong?”

“Umayakto,” insungbat ni Ikko nupay kas pammadayaw laeng.

Iti sumuno nga aldaw, napan met laeng ni Ikko, ta mabain a saanna a matungpal ti karina, ken ninamnama pay ketdin dagiti agina ti itutulongna.

Kadagiti sumuno a malem, naanus ni Ikko

a tumulong, ket saan laeng a gapu iti namnamaenna a kuarta no di ket gapu iti mariknana nga anag ti sabali a kita ti ragsak. Kas pagarigan, nariing manen ti gagarna nga agbasa kadagiti sarita iti pagiwarnak a gatgatangen ni Lalin, ta maysa met ti balasang a managbasa. Ket agpulotanda met a kas iti kayatda kadagiti kaiimasan a paset ti baboy a naadobo. Naiparipirip metten ni Ikko ken ni Lalin ti irurusing ti nakakaskasdaaw a rikna maipanggep itoy balasang.

“Lalin, di pay la maullo ‘tay kalkalikagumak kenka?” sinaludsod ni Ikko iti maysa a malem.

“Manong , idi kalman, imbaga ni Manong Anong kaniak a masdaaw no apay a saanka kano mapmapanen iti pagayayamanda,” impalagip ketdi ni Lalin. “Ania ti kunam?”

Nagmurareg ni Ikko. “Sungbatam ketdi ‘tay saludsodko,” insingasingna.

“Sungbatam nga umuna ti saludsodko,” impinget met ni Lalin.

“Lalin, dandani makabulanen nga umumayak ditoy. Di pay la umanay dayta a mangipaneknek kenka nga inidiakon a namimpinsan ti panagsugal?”

“Manong , mangnamnamaak iti panagbaliw ti panunotmo maipapan iti panagsugal…” ti sao ni Lalin a saanna a natuloy.

“No kasta, adda namnamak!” inyebkas ngamin ti baro nga imballaet. Immisem ni Lalin.

Ngem iti naminsan a malem, naisungsong manen a nakisugal ni Ikko, ket nadamag ni Lalin daytoy. Madanagan ti baro idi napan iti balay ti balasang. Sinarang a dagus ni Lalin ket impasabatna:

“Manong Ikko, lagipem man no ania ti naglabsingam.”

Saan a nakasungbat ni Ikko. Nagmattider. Idi makasaon, kinunana a sipapakumbaba: “Nagbasolak, Lalin. Diak kinalikaguman ti nakisugal. Naisungsongak laeng manen. Ngem ikarik nga idiakon manipud ita.” Miningmingan ni Lalin ti rupa ti baro. “Ikkanka pay iti maysa a gundawaymo a mangipakita iti panangtungpalmo iti karim,” inkeddeng ti balasang.

Kadagiti sumuno nga aldaw, kakaasi ni Ikko a nangutob iti kasasaadna. No baybay-anna ni Lalin, awanton ti masarakanna a kas iti daytoy iti kinapintas ken kinagaget. Mariknana metten nga adda panangipangag ni Lalin