Awis ti Sierra (32)

Ti Napalabas: Napan da Kath ken Elmer idiay Guerrero Dos. Pinasiar ni Kath ti pagnaedan dagiti rebelde idinto a pinasiar da Elmer ken Harold ti bantay. Kinasarita ni Kath dagiti rebelde ket adda nangibaga a kidnapenda laengen ni Kath sa pasakada. Nakarikna ni Kath iti danag ngem impanamnama ni Harold nga awan dakes a mapasamak kadakuada. Agdandanag met ni Nana Merced nga agur-uray iti panagawidda; naragsakan idi mapasungadanna ida. Nasao ti baket ken ni Kath ti iliwna ken ni Jonas ket kunana a no mabalin isu laengen ti pangipeksaanna. Babaen ti email, inreport ni Kath iti administradorda dagiti nakitada ken Elmer iti kampo dagiti rebelde. Napan binayadan da Jonas, Manager Malvar ken ti administrador ti rantso. Dimmagasda met iti Guerrero Dos ket naragsakan ni Kath ken Jonas.

(Maika-32 a Paset)

“NAGDAKESEN, maymaysa a kuarto ti inreserbada a para kadata,” kinuna ti administrador ken ni Jonas. Nagtugaw iti iking ti katrena. “Siguro agin-inutda. Wenno awan kuarta ti opisinami!”

“Dua met ti katre, sir,” kinuna met ni Jonas a nakatugaw metten iti iking ti bukodna a katre. Inuksotna ti mediasna.

“Amangan no dika makaturog… agurokak.” Nagkatawa ti administrador.

“Samman, sir, makaturogak latta. Ken uray siak ket agurokak no nalaus ti bannogko.”

Minatmatan ni Jonas ti administrador. Langa daytoy ti nautoyan iti panagbiaheda.

“Madlaw nga agpayso ti bannogyo, sir,” inkatawa a kinuna ni Jonas.

Natinggaw a katawa ti pinangparubuat ti administrador iti sawenna. “Pagyamanan latta ta dakkel ti nagapuanantayo, nangruna iti idadagastayo idiay Guerrero Dos,” kinunana. Ket nupay makita ni Jonas ti kapsut ti administrador, mariknana met ti ragsak ken pannakapnek daytoy.

Mangipakita iti kinapasnek ti opisinada ken ti tarigagayda nga agballigi ti proyektoda, napanunot ni Jonas. Saan a kas iti dadduma a proyektoda a, kas kuna ni Kath, makaammo lattan dagiti adda iti babaenda a mangtaming. Siguro, gapu ta aggapu ti bilin iti Malakanyang. Ngem sinupiat met laeng ti panunotna dayta ta maibasar ken ni Kath, kayatda ti tumulong iti linak ken talna iti pagilian.

Narikna pay ni Jonas ti nalaus a panagraem ti administrador— ken uray pay ni Manager Malvar— ken ni Kath. Ngem asino ti di agtamed iti kinatured ni Kath? Simrek iti umok dagiti rebelde! Iti laksid a lalaki ti kinataona, dina ammo no maaramidna ti kasta.

“Ania, naimas ngata ti tuturogam ita wenno saanka a

makaturog ta nagkitakayo ken Kath? Kastaak idi ket. Ngem ketdi, ad-adda idi a diak makaturog ta kasla adda latta ti lamina ni baket iti mugingko. Narigat met ti agayat iti napudno.”

Nagkatawa ni Jonas. Timmulad iti administrador a nagilad iti katre.

“Agbagaykayo ken Kath…”

Napigpigsan ti katawa ni Jonas.

“Samman. Diak agang-angaw. Karintarem ketdi, a.” Nagsikig ni Jonas a simmango iti administrador. Serioson ti langana.

“Sir, nangngegko amin a nagsarsaritaanyo ken Manager

Malvar idi nagpa-Guerrero Dos-tayo. Agduduaak itan no maikariak wenno saan kenkuana. Idi damomi ti napan idiay Guerrero Dos, idi nagkukuyogkami kada Anti Grace, saanko nga indandaneng. Uray idi pinaalaanmi ni lola iti pinangabakna nga Outstanding Tobacco Farmer, kasla awan kaniak. Kiniddawmi laeng ti itatabunona ta isu ti nangsurat iti kabibiag ni lola a naimaldit iti souvenir program. Kasla buridek a kabsatmi nga angaw-angawenmi ta isu ti kaubingan kadakami a nagkukuyog. Nalaing a makibagay, pinabus-oyannakami.” Nagsikig met ti administrador, inngatona ti ulona sa insigkatna ti imana, intugkelna ti panagkitana ken ni Jonas a kasla agur-uray iti nayon ti sawen ti baro.

“Nagustuan ni Anti Grace ni Kath ket iti daydi a panagbakasionna, kanayonna a paayaban. Iti masansan nga ipapanko panangala kenkuana idiay kaserana, impakabsatnan ti bagina. Siak kanon ti manongna.”

Nagsardeng manen ni Jonas. “Agdengdengngegak, dinak bitinen, a...”

Immisem ni Jonas. “Diak ammo, sir, no ilukatko met ti kabibiag ni Kath kadakayo a kas ti namay-an ken panangipatalgedna kaniak.”

“Duata laeng. Ipasiguradok nga awan ti makaammo a sabali. Istoriaemon tapno ad-adda pay a maam-ammok. Nabayag laengen idiay opisina ngem awan ti makailaw-an nga agdamag kenkuana iti kabibiagna. Ti la ammok maipanggep kenkuana ket taga-Batac ken nagadal idiay UP Los Baños. Ti kinalaingna, natakuatak laengen idi agtrabahon iti opisinami ta kanayon nga isu ti agboluntario no adda dagiti narikut nga aramidmi. Naayayoak iti kinalaingna nga agsurat ken kinaanepna nga agtrabaho. Alisto. Isu ti akin-iggem kadagiti newsletter, leaflet ken dagiti report. No pay ketdi limmasaten kenkuana dagiti komunikasion a rummuar, uray saankon a rebisaren ta agtalekak kenkuana. Agpirmaak lattan. Kasta ti kadakkel ti panagtalekko kenkuana.”

“Natured ken nakired a kitkitaenyo, sir, ngem adda met nalukneng ken naliday a paset ti kinataona. Isu a no dadduma, sutilsutilek agingga a mapagkatawak.”

“Impagarupko man no awan ti problemana ta awan panagalidungetna wenno panagmisuotna no mabuntonan iti adu nga obra. Basta dumoganna lattan ti trabahona.”

“Saanna ngamin nga ilaok ti personal a biagna iti trabahona. Nakakaasi ni Kath, sir. Awan pay kano makabulanna idi impadawat ti pudno nga inana iti agassawa a saan a naaddaan iti anak. Sinigurado ketdi ‘di inana a nasayaatto ti pagbanaganna. Natalged ti pagsapulan dagiti pinilina a nangitedan. Maestra daydi ‘mamana,’ agobra met iti gobierno ti ‘amana.’ Natayen ‘di mamana. Isu ti nangbambantay idi nayospital iti nabaybayag. Idi magsat ti anges ‘di mamana, nakapetpet ti dakulap daytoy kenkuana. Kasla kano met naawanan iti biag idi. Nadlawna a saan a kaykayat ‘di nagbalin nga amana; pulos kano nga awan impakita daytoy a panangipateg kenkuana.”

“Itan?”

“Nakaala iti scholarship-na idiay UP Los Banos. Manipud napan sadiay, saanen a nagaw-awid. Adda kakaisuna a kabsat ‘di mamana a nagnaed idiay Hawaii ken saan a pulos nagaw-awid ditoy Filipinas. Awan met ti anakda ngem adda tinarakenda a Mehikano manipud ubing. Agyan pay laeng daytoy kadakuada ta imbilangdan nga anakda. Ita, kayat nga alaen ti ikitna idiay Hawaii. Nagbakasionda itay nabiit a kaduada ti anakda. Kasla nakakita daytoy iti alsem ken ni Kath. Immay manen itay nabiit, ket rengrengrengenna ni Kath. Rabakem nga umay agarem ditoy Filipinas?”

“Kasanoka ngaruden?” Serioson ti langa ti administrador.

“Sir, saannak a boyfriend ni Kath.” “Ania? Impagarupko man no nobionakan.” “Pannakamanongnak… ngem fren ti awagna kaniak. Nadlawyo, sir, ‘tay panangpanawko kadakayo iti apagbiit itay addatayo iti yan da lola?” “Wen, napanam?”

“Napanko kinita ‘diay pinaaramidko a kuarto ni Kath. Idi naammuak nga iruginan ti proyekto idiay Guerrero Dos, nangibaonak kadagiti trabahadorko a napan nagaramid iti kuarto ken baniona idiay balay da lola. Siguro, nadlawyo ‘tay panagyamanna… Uray kadagiti babassit man laeng a banag, maipariknak kenkuana nga adda met mangipatpateg kenkuana uray awanen ‘di mamana…”

“Kasta, aya…” nayesngaw ti administrador. Linigsayna ti sigkat ti ulona. Nadlaw ni Jonas ti pannakapukaw ti gagar ti administrador.

“Ngem iti panaglabas ti aldaw, sir, saan laengen nga asi ti marikriknak.” Kellaat a naibag-ot ti ulo ti administrador. Insublina nga insigkat ti imana iti ulona sa kimmita iti diretso ken ni Jonas.

“Ay-ayatek gayam, sir... Unay-unay.”

Nagsubli ti ragsak ken gagar iti rupa ti administrador.

“Uray ti pamiliak, magustuanda ni Kath. No kuan paayaban ni inangko. Aglutlutoda a dua. Maymaysanan nga agbibiag, sir, isu a no dadduma, pabalonan ni inang kadagiti nalpas a luto tapno ‘ta laengen agipapudot. Amangan no masadut pay ketdin nga agluto no kua ket saanen a mangan sakbay a maturog. No dadduma, aw-awagak pambarak a mangdamag no nangrabii met laengen. Nariknak, pamilia ti sarsaraken ni Kath, sir.” “Adda met ti ikitna idiay Hawaii… Isuda koman, a, ti papananna.” Kinuti ni Jonas dagiti abagana. “Iti kinasingedmi kenkuana, panagkunak naited ti pamiliami ti sapsapulenna…”

“Ket ti Mehikano?”

“Napasnek, sir. Ken adda ipagtangsitna. Accountant kano ken adda naipasdekna a negosiona. Padak nga agkamkamat iti panawen. Ti la ngata bentahek, asidegak ken ni Kath ket ad-adda a maipariknak ti panangipategko kenkuana. Uray ti la panangammok kadagiti kasapulanna sa yalaak, madlawko ti kinaragsakna. No mabalin laeng, kayatko nga itulnog idiay opisinayo iti binigat sa met la yawidko iti malem tapno siguradoak nga awan ti dakes a mapasamak kenkuana.”

Immisem ti administrador. Nadlaw dayta ni Jonas. “Agyamanak kenka, sir, kadagiti panangpapaayabmo kaniak idiay opisinayo…” Ammona a sikap ti administrador daydiay. Tapno adda rasonna a mapan idiay ket maitulnogna ni Kath.

Nagtinnag a katawa ti isem ti administrador.

“Isutsutilka kenkuana... Ammona nga ay-ayatem?”

“Ammona, sir, ngem kasla kabsat sa laeng ti riknana kaniak.”

“Saan. Panagkitak, adda riknana kenka ngem saan pay a sisasagana.

Isu nga ituloymo latta nga ipakita ti panangipategmo kenkuana. Adun ti nagpuonam. Sayang no dimo ituloy. Panagkunak, dandanin. Bareng inton malpasna ti proyektomi idiay Guerrero Dos, addanton panawenna para iti bukodna a bagi. Napasnek unay ngamin nga agtrabaho. Agpadakayo.” “Bareng, sir.”

Agpayso, saan a nakaturog ni Jonas. No kuan agballikid. Nadlaw daytoy ti administrador ngem naawatanna.

Nagsublida iti Manila iti kabigatanna. Sinabet ida ti drayber ti administrador iti airport.

“Umayka pay ta agkapeta,” inyawis ti administrador apaman a nakadanonda iti opisinada.

“Maminsanton, sir, ta agtarusak idiay project site.”

“Ket komustan ‘diay patpatakderem nga opisinami?”

“Dandanin malpas, sir.”

“Bay-am ta pagreportekto pay laeng ni Kath ditoy opisina. Awan makaaramid kadagiti obrana ditoy. Uray ta adda met ni Elmer a mangasikaso pay laeng kadagiti training a kayatna a maiwayat.”

“Sige, sir. Agyamanak.”

“Sige. Let’s give Kath a family. This is just between the two of us.” “Thank you manen, sir.”

Ammon ti administrador ti aramidenna. Awanen anakda iti dennada nga agasawa. Agmaymaysa ti asawana idiay balayda ta nasapa a nagretiro. Isu ti nangasikaso kadagiti dua nga annakda— nga agpadan nga agtrabtrabaho iti ballasiw taaw. Maayatan siguro daytoy a maaddaan iti ‘anak.’

Nag-message ken ni Kath. Saan a memorandum tapno addan ken ni Kath no padayawanna wenno saan. No memorandum, talaga a tungpalenna.

Kath, the newsletter is waiting for you. Ammok a makumikomka i’ta project-mo ngem mabalinmo met nga ibati pay laeng ken ni Elmer. Mangipatulod pay ni Manager Malvar iti kadua ni Elmer a mangisayangkat kadagiti kayatmo a maaramid. Bilinem lattan ida.

Please come and help me in the office in the meantime. Your mode of transport is the airplane every time you come and our vehicles are at your disposal. I have instructed those at the branch office to take care of your needs.

Text me when you come so I can send someone to fetch you at the airport.

NAGSUBLI ni Elmer idiay Guerrero Dos kalpasan iti dua nga aldaw. Intugotna aminen dagiti pinagatang ni Kath. Impaknida pay laeng dagitoy iti balay da Nana Merced. Impaspasarunona ti motorna iti lugan a nagitulnog kadagiti abasto tapno adda aramatenda ken Kath a mapan iti kampo dagiti rebelde.

“Mapagtalkanka, Elmer,” kinuna ni Kath a simmabet kadagiti simmangpet. Pinatangadna ti tanganna sa insarangna ken ni Elmer.

“Nakabutbuteng no di matungpal amin a bilinmo, madam general.”

“Ne, ket addan baro a naganko kenka.” Nagkatawa ni Kath. “Ngem uray ania ti kunkunam kaniak basta maaramid ‘toy misionta.”

Naiserrekdan dagiti abasto idi mapasungadanda ni Harold. Awan iggem daytoy a paltog. Nakaaruat met iti nasayaat bassit. Nagdaydayawen daytoy. Immuna a sinarakna ni Nana Merced. “Naimbag man ta naidaw-aska,” kinuna ni Nana Merced. “Wen, nana… tapno masarungkarandakayo met a saanmi nga itaktakaw. Agyamankam’ met kada Kath ken Elmer iti daytoy temporario a saanmi a panagibaklay iti paltog!”

“Bareng no kankanayonton, a.”

“Depende, nana, iti resulta ti panagkakaduami kada Kath.” “Adda kadi balonmo a napintas a damag, barok?” Immisem ni Harold ket naragsakan ni Kath. Daytan ti nakitana a kararagsakan a langa ni Harold. “Immayak, nana, ta damagek no ituloyda ti panagsursorda...” “Wen, ituloymi,” kinuna a dagus ni Kath. “Ken naimbag ta immayka ta adda kaduami nga agbagkat kadagiti balonmi.” Nagkatawa.

Nalagip ni Kath daydi inkarina a kawitan. Nakasaganan daytoy. Ngem kasano ngata nga ibagkatda ti bagas a napanna imbaga iti kaarrubada da Nana Merced? Nadagsen met ngarud. Imbagana ti parikutna ken ni Harold.

“Nagsayaaten! Talaga nga agbisinkamin,” kinuna ni Harold nga ad-addan a rimmagsak ti rupana. “Bay-am ta mangibaonakto ‘ti umay mangala. Pangalaanda? Ditoy yan da nana?”

“Wen, ditoyto ti umayandan,” insungbat ni Nana Merced. “Payegkonton ditoy.”

Idi kuan, nalagip ni Kath ti pagbayadna iti bagas. Nalipatanna gayam nga imbilin ken ni Elmer ti idadawatna iti petty cash tapno adda madagdagus a pagkautanda. Inkeddengna a mangala pay laeng iti naitugotna a kuartana. Immuneg iti balay sa kinasaritana ni Nana Merced. Inyawatna ti tallo ribu nga iggemna.

Da latta Harold ken Elmer ti nagbagkat kadagiti nadadagsen a kargada. Backpack laeng ti karga ni Kath. Indiaya pay ketdi ni Harold nga isu ti mangibaklay ngem inrasonna a tapnon saan unay a maanginan ti bukotna.

Nadanonda dagiti rebelde nga aguummong. Ngem saanen a nairteng dagiti rupada a kas idi damona ti umay.

“Naimbag a bigattayo, kakabsat,” nakaisem ni Kath a simmango kadagiti rebelde.

“Kasta met kenka, madam,” insungbat ti dadduma. Nagsaludo dagiti dadduma.

Inasitgan ni Harold ni Kath apaman a naidissona ti bagkatna. “Addan ti komandermi,” inyarasaasna. “Sika ti talaga a rantak isu nga immayak iti balay da Nana Merced. Kayatnaka a kasarita

ni komander.”

Namulenglengan ni Kath ni Harold. Ne, ket ania itan daytoy marikriknana? Buteng. Wenno magagaran laeng a mangsango iti daytoy ta kayatna a maammuan no pudno a ni Kuya Ed a nakaeskuelaanna iti kolehio ti komander da Harold?

Intulnog ni Harold iti kasla kuarto a naikub iti pan-aw. Pimmigsan ti kebbakebbana. Kasanon no saan a ni Kuya Ed ti komander? Kasla nasul-oyna ti angesna iti pannakakitana iti agur-uray iti uneg.

“Naimbag nga isasangbaymo, Kath, ditoy nadaeg a lugarmi, ay, nakurapay, kunak koma.” Inungap ti komander dagiti takiagna. Saan a makialamano ti rantana no di ket makiarakup.

“Kuya Ed!” agarup nayikkis ni Kath. “Anian a panagkitata manen. Karkardayo nga iti kastoy a kondidison.” Immarakup ken ni Komander Leo sa in-inut nga immibbet. “Kuya, apay?” nakapsaut ken naalumamay ti timekna.

Nagkatawa ni Komander Leo. “Kunakto pay a dayta ti umuna a saludsodem.”

“Sika idi ti umuna a kumontra iti armed rebellion kadagidi discussionstayo idiay klase ni Dr. Sison…”

“Kasta gayam no awan pay ti nagpadasam. No addan, mamalbaliw ti kapanunotam. Ngem agurayka, saan pay la a dagita ti pagsaritaanta ta adu pay ti panawen… Ita, agpadata siguro a mangipadpadas kadagidi teoria a naadalta. Ngem rumbeng siguro a saludsodek kenka no apay a nakaturturedka nga immaddak ditoy…”

“Kaibagbagam nga agpadpadata a mangipadpadas no apagisu dagiti teoria a naadalta... Ken nakipinnirmakayo iti military a dikayo makipinnaltog.”

Nagulimek ti komander, ngem nagtalinaed a nakatuon ti imatangna ken ni Kath. Kasla ur-urayenna ti nayon ti ibaga ti balasang.

“Ti pudno, Kuya Ed, intuloyko nga inadal ni Karl Marx. Natakuatak nga adun kadagiti kapanunotanna ti saanen nga umisu iti agdama. Uray ti ilablabanyo nga ideolohia, narigat a magun-od ta ti pagsayaatan ti maysa a tao, adda met laeng iti bukodna a bagi, saan ketdi nga agsadag iti sabali.”

Pinerreng ti komander ni Kath. Nakipinnerreng met ti balasang. No di