Ti Balay a Nagpaingan ni Gabriela
Kas panglagip iti maika-289 nga anibersario ti pannakaipasngay ni Gabriela Silang idi Marso 19, 1731 iti Caniogan, Santa, Ilocos Sur, ibinglay ti Bannawag ti maysa a paset ti pakasaritaan ‘toy mabigbig nga umuna a babai a Filipino a nangidaulo iti maysa nga armada a buklen dagiti lallaki kontra iti ganggannaet a bileg—ti Espania.—Editor
NO kitaem ita manipud iti ruar, kasla saanen a mailangaan ti kadaanan a ladrilio a balay a napalikmutan kadagiti dadakkel a kayo. Kas kuna ni Rosarito Cariño wenno Chato, a mangimatmaton ita iti Cariño Museum of Fine Arts iti Tayum, Abra, daytoy a balay ti nagpaingan ni Maria Josefa Gabriela Cariño Silang, ti babai a maingel ti Ilokandia, kalpasan ti pannakapapatay ti asawana a ni Diego Silang, ti Ilokano a rebolusionario, iti dayta a Mayo 28, 1763, iti Vigan, Ilocos Sur. Ditoy a naplano ti iraraut ti grupo ti babai nga inawaganda iti henerala iti Vigan ken iti Cabugao, Ilocos Sur a kas pangituloyda iti ilablaban ti asawana—ti pannakawayawaya ti Ilokos kadagiti Kastila—ken nagpaayan ti asawana a gobernador sakbay ti pannakapapatayna.
Nupay adu ti mabasa maipapan iti biag ni Gabriela a kas asawa ni Diego Silang, adu dagiti awang a nasken koma a mapunnuan tapno maapresiar ti kaaduan ti pudno nga akem ni Gabriela. Kas pagarigan, awan ti nadakamat iti pakasaritaan no asino ti ina ni Gabriela nupay kanayon a madakamat a naggapu iti Espania ti kaputotan ti amana, ken negosiante ti pamilia daytoy, ken saan a nalawag no apay a “nagdulin” (nagpaing) ti kaamaanna iti Santa, Ilocos Sur. Nadakamat laeng a saan nga agpada ti agpang ti biag ti ama ken inana. Naggapu kano iti San Quintin, Abra ti inana, nga idi a panawen, kunada a paset pay laeng ti Pidigan. Itneg ti ina ni Gabriela, a mabalin nga isu ti makaigapu no apay a napunas ti naganna iti pakasaritaan. Uray dagiti annabo dagiti Cariño, dida ammo ti nagan ti ina ni Gabriela.
Idi simmarungkarkami iti museo, adda nakagiddanmi a bisita nga interesado met iti pakasaritaan ni Gabriela. Uray ni Chato a rumbeng koma a makaammo iti pakasaritaan ti kaputotanda, saanna a masungbatan ti simple a saludsod nga: Ania ti nagan ti inana? Insingasingna laengen a mapan agsukisok daytoy iti parokia ti Pidigan bareng adda pay rekordda idiay. Idi maamirisko a naggapu iti Kaitnegan ti inana, naawatakon no apay a “pinagdulinda” dagiti agassawa iti nasulinek a lugar iti Santa. Adu ti Itneg iti San Quintin, Abra. Kadagidi a panawen, nababa ti panangibilangda kadagiti Itneg ket saan a maikari nga agbalin nga asawa ti adda darana nga Espaniol. Uray idi dekada 70 a panagbasak idiay Bangued a kaaduanna pay laeng ti Ilokano nga agindeg, adda pay laeng nadlawko a diskriminasion uray
iti nagbaetan dagiti Ilokano ken dagiti Itneg. Second class citizen idi ti panangibilang dagiti Ilokano kadagiti Itneg.
Kas kuna ni Chato, nayalis dagiti personal a gamigam ni Gabriela iti dakdakkel a balay a sigud a nagsaadan ti kuadra ti kabalio idi panawen a nagpaing ni Gabriela. Maipalagip itoy a punto a kadagidi a panawen, iti Abra ti paggapgapuan dagiti nataraki a kabalio. No ti kadakkel ken kaatiddog ti balay a pinagbalinda a museo ti pagibasaran, mabalin a laonen ti kuadra ti aglimapulo a kabalio. Ken no ti kaadu dagiti duduogan a pinuon ti kayo ti pagibasaran, makuna a nalemmeng ken naulimek ti lugar nupay asideg laeng iti simbaan. Napintas ti nagsaaadan ti balay ta adda a mismo iti igid ti kalsada (adda pay laeng ti legua a senial ti kaadayo ti lugar iti kabesera, kasla kilometric post ita ti kaibatoganna). Mabalin a pagsasabatan dagiti aggapu iti nadumaduma a lugar nga awan ti mangsitsita ta mabigbig idi a negosiante ti Espaniol nga uliteg ni Gabriela a ni Nicolas Cariño. Naawagan iti kalsada iti Calle Real ta daytoy ti kangrunaan a kalsada nga agngudo iti Bucay—a sentro idi ti turay ti probinsia (Casa Real wenno kapitolio ti probinsia). Kayatna a sawen, nabaknang ti uliteg ni Gabriela a kas makita iti nagsaadan ti ladrilio a balay a sitatakder pay laeng agingga ita.
Saan ngarud a nakakaskasdaaw a ditoy a plinano ni Gabriela (a nangsublat iti ilablaban ni Diego nga asawana) ti panangrautna iti puersa dagiti Kastila iti Vigan ken iti Cabugao iti Ilocos Sur. Kas kuna ni Chato, adu kadagiti pangulo dagiti barangay a naallukoy ni Gabriela a kumappon kenkuana. Mabalin nga adda karkarna a karisma daytoy a babai ta nakaummong iti adu a buyotna. Adu dagiti Itneg a kimmappon kenkuana. Segun iti pakasaritaan, maysa kadagiti tallo a talkenna ti Itneg. Tagabuen ti nailanad a nagan daytoy ngem adda atapko a Tagabeng ta uray idi ubingak, adda dagiti Itneg nga agnagan iti Tagabeng uray iti mismo a lugar (Penarrubia) a nakayanakak.
Naplano ti iraraut. Ti ulitegna ti nakaammo kadagiti kabalio nga inusarda. Ngem iti dayta nga aldaw ti irarautda, adda dagiti buyot ni Gabriela a nakadlaw iti di nasayaat a partaan. Kas iti agdama, adu dagiti mamati iti partaan aglalo dagiti Itneg a nasanay nga agbasa kadagitoy. Gapu itoy, ad-adu nga amang ti nagsanud kadagiti buyot ni Gabriela. No dagiti naisuraten iti pakasaritaan ti pagibasaran mabalin a kunaen a saan laeng a natured no di pay ket natangken ti pakinakem ni Gabriela. Kas maysa a nayanak ken dimmakkel idiay Abra, nadlawko daytoy a determinasion ken tibker ti pakinakem kadagiti babbai iti probinsia, iti punto a no dadduma, mapagbiddutan a kinatangken ti ulo.
Saan a dimngeg ni Gabriela kadagiti tattao a nangballaag kenkuana maipapan iti partaan—mabalin a gapu ta naimpluensiaan kadagiti Ilokano a nakapulpulapolna ta saanda met nga ugali ti “mangbasa” iti partaan iti dalem ti maparti nga ayup wenno dida met mamati kadagiti karkarna a pananglangeb ti tangatang no adda mangirubuat iti maysa a gannuat, gapu iti nagari a pungtotna kadagiti Kastila a nangpapatay iti asawana. Intuloy ni Gabriela ti panggepna. Ket nagbalinen a paset ti pakasaritaan ti napasamak. Naabakda