Kaanonto a Mapaadutayo ti Apittayo a Kardis?
Kas ken ni Ilokano, agbiag daytoy a mula iti karigatan.
MANMANO, wenno awan pay ngata, ti mannalon a komersial nga agmulmula iti kardis iti sapasap a pagilian. No ammoda la koma nga adu ti agkasapulan iti kardis iti sapasap a pagilian ken iti ballasiwtaaw, nangruna dagiti agar-aramid iti taraon ken komersial a pagpakan iti dingo.
Kinapudnona, maysa ni Agriculture Secretary William D. Dar a mangikamkampania, sipud pay idi isu ti Director General ti ICRISAT sadiay pagilian ti India, iti panagmula koma dagiti mannalon iti kardis tapno masupusopan ti pagkurkurangan a taraon ti tao ken ayup.
Ti ICRISAT (International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics) ti kadakkelan nga institusion nga agsuksukisok kadagiti mula a maibagay iti pagtatalonan dagiti pagilian iti lubong nga agkamkamtud iti padanum.
Kuna ti Sekretario a nasken a mayadal kadagiti mannalon dagiti adu a pagsayaatan ti kardis ta dakkel ti gundaway daytoy a mula nga agbalin nga export earner ti pagilian a kas iti ar-aramiden dagiti dadduma a nasion iti Asia.
Kanunongan dagiti taga-MMSU ni Dr. Dar ta napaneknekanda a no mapadakkel dagiti mannalon ti apitda a kardis, sigurado a nabaked a kuarta ti ipastrekna iti bolsada agraman iti ekonomia ti pagilian.
Pudno nga adu ti pagimbagan a magun-od dagiti mannalon iti panagmulada iti kardis. Malaksid a napintas nga aramiden a pagpakan kadagiti dingo, nabaknang pay daytoy iti protina a kasapulan ti bagi. Makatulong pay daytoy iti pannakapabaknang ti daga (soil fertility), pannakalapped ti panagreggaayna, ken pannakalapped ti panagtubo dagiti ruot kadagiti talon.
Ngem kuna dagiti eksperto a ti kangrunaan a rason a nasken a padakkelentayo ti apit a kardis ket gapu ta nabaknang daytoy a mula kadagiti sustansia a kasapulan ti bagi. Mabalin a solo a lutuen ti naganus ken natangkenan a bukelna wenno mailaok kadagiti dadduma a nateng. Kadagiti sabali a pagilian, ar-aramidenda ti nabilag a bukelna kadagiti nadumaduma a klase ti noodles, tinapay, ken arak.
Kadagiti dadduma a pagilian iti Asia kas iti India, maysa ti kardis kadagiti kangrunaan a mulada ta uray no dakkelen ti map-apitda iti daytoy, agtultuloy latta ti panagangkatda iti bukel ti kardis manipud kadagiti kabangibangda a pagilian.
Segun iti rekord, agang-angkat ti India iti agarup tallo a million a tonelada metrika a kardis iti tinawen. Daytoy ita ti dakkel a karit a sangsanguen ti gobierno ti Filipinas tapno guyugoyenna dagiti mannalon a padur-asenda ti produksion ti kardis iti pagilian. Kuna dagiti eksperto a no mapasamak daytoy, saan a karkardayo nga agbalintayo nga eksporter iti kardis iti sapasap nga Asia ken iti entero a lubong.
Saguday ti Kardis
Kadagiti amin a puli ti legumbre, ti kardis ti maibilang a kaanduran iti tikag ta kabaelanna ti agbiag uray kadagiti lugar a manmano nga agtudo wenno kadagiti lugar nga atiddog ti panawen ti kalgawda.
Ditoy Kailokuan, kadawyan a mangrugi ti tudtudo iti bulan ti Hulio agingga iti Septiembre wenno Oktubre. Nobiembre ti rugi ti kalgaw nga agpaut agingga iti Mayo wenno Hunio. Ngarud, irekrekomendar dagiti eksperto iti MMSU nga agmula dagiti mannalon iti kardis kadagiti bulan a nakiddit ti suplay ti padanum.
Naadur ti kardis iti tikag ta nauneg ti madanon dagiti ramutna. Kas legumbre, kabaelanna a tenglen ti nitroheno iti angin ken ipanna daytoy iti daga. Daytoy ti gapuna a dakkel ti akem ti kardis, ken dagiti amin a legumbre, tapno mapasayaat ti kondision ken kinataba ti daga.
Ditoy MMSU, adda dua a barayti ti kardis a napaneknekan nga adu ti maibungana iti panawen ti panagtutudo
ken kalgaw—ti ICP7035 ken ICP88039. Naggapu dagitoy a barayti iti International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics (ICRISAT) sadiay India.
Napaneknekan kadagiti naiwayat a panagsukisok nga insayangkat ti MMSU nga adu ti maibunga ti ICP7035 iti unos ti makatawen. Iti Ingles, maawagan daytoy a perennial a mula, wenno daytay mula nga awan sardayna nga agbiag ken agbunga iti unos ti makatawen.
Adu met ti maibunga ti ICP88039 iti unos ti makatawen ken saan a sensitibo iti atiddog nga aldaw. Naandur met daytoy iti tikag gapu ta atiddog ken nauneg ti madanon dagiti ramutna.
Panagmula
Adda epekto ti panawen a panagmula iti panagdakkel ti mula a kardis. Pagarigan, no maimula daytoy iti rugrugi ti tudtudo, tumayag daytoy iti agarup uppat a metro. Ngem no maimula iti rugrugi ti tikag, umabot laeng iti 1.5 a metro ti katayagna. Daytoy ti rason a nasken a pilien dagiti mannalon ti panawen a panagmulada iti kardis segun iti kayatda a katayag dagiti mula.
Kalpasan a maapit dagiti tartaraudi a bunga dagiti kardis, mairekomendar a maputed ti puon dagiti mula iti agarup maysa a metro ti kangatona manipud iti daga. Iti Ingles, ratooning ti awag ti kastoy a sistema. Nasken nga iwayat ti ratooning tapno addanto manen tumaud a saringit dagiti mula nga agbalin a sangana a pagapitanto manen kalpasan ti sumagmamano a bulan.
Nupay agbiag ti kardis kadagiti saan unay a nataba a daga, ad-adu met laeng ti maapit ken maganansia no imula daytoy kadagiti gagangay a pagtatalonan a nabaknang kadagiti organiko a bambanag ken maipaayan iti umno a pannaripato.
Kapintasan nga imula ti kardis kadagiti daga a nalaka a maes-esan ken medio pimmila. Inton panagmumula, masapul nga adda umdas a dam-eg ti daga tapno padapada ti panagtubo dagiti bukel.
Iti panawen a pannakaisagana ti daga a pagmulaan, gamporan ti sangaektaria a talon iti organiko a ganagan a malaokan iti sumagmamano a sako a 14-14-14 tapno adda umdas a pondo a sustansia ti daga para kadagiti mula.
Dadduma Pay a Pakausaran ti Mula
Iti maysa nga eksperimento nga inwayat ti MMSU, napaneknekan a no laokan iti bulong ti kardis dagiti gagangay a ruot nga ipakpakan iti kalding, alisto a dumakkel ken lumukmeg ti ayup, ad-adda a sumalun-at, ken pumintas ti kalidad ti karnena.
Naduktalan daytoy ni Prop. Roseminda Sair ti MMSU College of Agriculture, Food and Sustainable Development (CAFSD). Iti inwayatna a panagadal, naduktalanna nga addaan ti bulong ti kardis iti 24.35 a porsiento a crude protein ken dadduma a bitamina ken mineral nga awan kadagiti dadduma a bulbulong ken ruruot. Daytoy ti gapuna a napintas nga usaren a pangsupusop a taraon kadagiti kalding iti panawen ti kalgaw wenno iti panawen a nakiddit ti ruot iti aglawlaw.
Kasamayan nga ipakan ti napaglaok a 75 a porsiento a Napier a ruot ken 25 a porsiento a bulong ti kardis ket ipakan daytoy iti ayup iti unos ti uppat a bulan. Kuna ni Prop. Sair nga umab-abot iti 31.40 a gramo ti inaldaw a dagsenan dagiti kalding a napakan iti Napier a ruot ken bulong ti kardis, idinto nga immabot laeng iti 22.5 ti inaldaw a dinagsenan dagiti ayup a solo a napakan iti Napier.—O
iti ararawna. Dina maibturan nga isardeng ti panagkalikagumna. Ngem masapul met a makitunos iti aramid dagiti gagayyemna, kas nasayaat a kadua. Babaen laeng ti pateg ti karina, ad-adda nga impangag ni Ikko ti awag ti pusona ngem ti awag ti sugal. “Nasuotmon kadagiti naglabas nga aldaw no maikariak kenka wenno saan, Lalin,” insingasing ni Ikko iti maysa a malem nga isasarungkarna, ket nairana nga awan ni Baket Basil. Nalawag unay ti pannakatuok ti baro. “Adda pay laeng, aya, rituer ti nakemmo?”
“Awan,” ti nakapsut a sungbat ni Lalin, a kas man adda sabali a kaipapanan ti balikasna. Naawatan ni Ikko. Inarakupna ti balasang sa inagkanna dagiti nalamuyot a bibig daytoy.
Idi sumangpet ni Baket Basl, sinabet dagiti dua a siraragsak.
“Nana, dinak la kayat a manugang, aya?” impasabat ni Ikko.
“Uray kayatka, anakko, no madi ni Lalin,” inyangaw met ni Baket Basil.
“Mayat ni Lalin, nana!” inyebkas ni Ikko. Immabay met ni Lalin ken ni Ikko.
ITI naminsan nga aldaw, nga ururayen ni Ikko ni Lalin a rummuar iti tiendaan, sinaludsod dagiti gagayyemna no pudno nga inidiannan ti agsugal.
“Wen, kakadua,” impaneknek ni Ikko nga intangsit.
“Mapekkel sa met ngamin ni Lalin ti nakemmo, Ikko,” ti mananglais a paliiw dagiti gagayyemna.
“Kakadua,” indupag ni Ikko, “no saan a siak ti nagasat a nakagun-od iti ayat ni Lalin, asino kadakayo ti makaitured nga agkalikagum?”
Awan nakatimek kadagiti lallaki. “Kakadua,” intuloy ni Ikko, “awan kaimudingan ti panagsugalko a maidilig iti narigat a banag a kas iti pananggun-od iti ayat ti balasang.”
Iti di nagbayag, simmungad ni Lalin ket nagturong ken ni Ikko a siiisem. Iniseman met ti balasang dagiti kakadua ni Ikko.
“Naimbag a bigatyo,” kinuna ni Lalin kadagiti babbaro.
Iti nalaus a siddaawda, saan a nakatimek dagiti babbaro. Naginnisem da Ikko ken Lalin. Nagkuyog dagitoy a nangpanaw iti bunggoy a nangimatang kadagiti dua a kas man kararnada.—O