Adda Latta Naasi a Tattao
NABAYAGEN a napasamak daytoy. Ngem kasano a malipatam ti kinamanangngaasi nga impaay kenka ti maysa a tao? Balonmon daytoy agingga’t tungpal tanem.
Dekada 1960 idi. Tallo a tawen sakbayna, nagturposak iti Binalonan High School (Juan Macaraeg National High School School itan) iti Binalonan, Pangasinan. Ngem diak kinayat ti nagkolehio uray kasano a panangidagdag ti nadungngo a maestra a panginaenmi gapu iti pannakapaay ti pannakaoperar ti cornea ti akinkanawan a matak a nadunor idi addaak iti Maikamaysa iti San Manuel Central School, San Manuel, Pangasinan nga ilimi.
Gapu ta diak met la simrek iti kolehio, inkeddengko ti nagsubli iti probinsia ti Isabela a nakayanakak—iti Caliguian, Burgos, Isabela. Kadagidi a panawen, adda dagiti Kalinga nga agnanaed iti adayo nga abagatan ti Caliguian --iti disso a naipanagan kadakuada, ti Dalig Kalinga, a masarakan iti igid ti Karayan Malacupa, kasulinekan kadagiti 33 a barangay ti ili ti Aurora a kadarapat ti Burgos iti abagatan. Ditoy nga agnanaed ni Tata Gumbi, maysa a Kalinga.
Nagtugmok ti dalanmi ken Tata Gumbi gapu iti panagbalinko a mannalon. Kadagidi a panawen, kaaduanna a nuang ti pagarado ken maipako iti ulnas a pakaikargaan ti arado ken suyod iti tiempo ti panagtalon; ken maipako met iti kariton iti tiempo ti panaggagapas a pagbunag kadagiti ginapas a maimandala ken irik a matiliar. Dagiti manmano nga adda mabalinna, dadakkel a traktora ti pagtalonda. Dagiti awan bukodda a nuang a pakairamanak idi, addada masindadaan a maabangan a nuang.
Nanamnam-ay ti umabang iti animal a pagtrabaho ngem ti gumatang iti bukod a nuang. Kalpasan ti panagtalon, isubli dagiti ayup, saan a kas iti kaadda ti bukod a nuang a nasken nga iruotan ti kanenda no malpas ti panagtalon.
Adda kabarioanmi, daydi Tata Pedro “Pitpit’ Arceo, a pagpatulongan dagiti awan bukodna a nuang. Adu ti am-ammona nga agpapaabang iti nuang a pakairamanan ni Tata Gumbi. Dua ti inabanganmi a nuangna, maysa a lakay ken maysa a naubing pay a kabayan. Agpa-Isabela idi ti maysa a kapiduak manipud iti San Manuel, Pangasinan a kaduak iti tiempo ti panagtalon ken panaggagapas.
Namunganay ti nasinged a panaglangenmi ken Tata Gumbi iti yaayda iti asawana iti balaymi. Duada laeng, saan a kas kadagiti kakaduada nga agpapaabang nga adda kakabagianda a kaduada a sumarungkar a nasken a sangailien.
Nupay sakasakada, ipasimudaag ti aruatda nga adda mabalbalinda. Nataengandan. Nasurok a lima a kadapan ti katayag ni Tata Gumbi ngem bimmikal ti narapis a bagina. Natinggaw dagiti matana a di agalikaka a pumerreng. Nakabaag ket iti kasta makita dagiti batek kadagiti luppona. Nadalus ti abel nga awan manggasna a badona. Nadalus met ti bado ti naisem, panglukmegen, nga asawana a kadagiti nabatekan a takiag ken imana, makita dagiti agsusukot a pulserasna. Nabagas ti nasayud a panagsao ni Tata Gumbi iti Ilokano. Diak malipatan daytoy a panangiladawanna iti kinasayaat ti kaadda dagiti nagduduma a puli: “Napintas ti minuyongan nga agduduma dagiti sabongna.”
Tallo a tawen nga inabangak dagiti nuang ni Tata Gumbi. Iti maikatlo a tawen dimteng ti pasamak nga ad-adda a nanggalem iti panangdayawko iti kinatao ni Tata Gumbi – tinakawda dagiti nuangna nga ab-abangak.
Panagraraep idi. Nagpabatarisak; pinartik ti asomi iti pannakapinas dagiti maraepan a kinelleng.
Intedko dagiti abang dagiti napukaw a nuangna idi malpas ti panaggagapas iti daydi a tawen. Iti diak ninamnama, dina pinabayadan dagiti natakaw nga inabangak a nuangna.
“Saanmo a nagayatan,” kinunana.
Saan a Kristiano ni Tata Gumbi. Adda bukodna a pammati. Ket pinagpampanunotnak daydi nga inaramidna. Ania a kinaimbagna a parsua.—O pasahero. Iti pusona, ammo ni Lilly a saan a maikanatad ti inaramidna. Kasla nalmes iti bukodna a pannakakonsiensia. Ania koma ti nagbasolanda iti im-imetenna a saem?
In-inut a kimmita ni Lilly iti maudi a nagasug gapu iti inaramidna a kalokuan. Timmaldiap met daytoy. Saan a kulot ti lalaki ngem iti napalalo a kinaangrag ti buokna, kasla kulot a kitaen. Nakikinnatawa daytoy iti kaabayna a kasla kayatnan ti makadanon iti papananna. Siguro, dakkel ti sapulda iti panagtalonda iti Norte wenno saan, karpinteroda a nakaala iti dakkel a kontrata. Maysa laeng ti masigurado ni Lilly, adda kuartada a yawidda iti pamiliada.
“Plete, manoy,” kinuna ti lalaki iti drayber, bulon ti panangyawatna iti sangagasut a pisos.
Napasardeng ni Lilly iti panangkitkitana iti lalaki ta naamirisna a masapul a kumaut metten iti petakana iti pito a pisos a pagpletena. “Manokayo?” sinaludsod ti drayber. “Tallo.”
Kellaat a nagpreno ti drayber ken dandani natnag dagiti pasahero iti tugawda. “Sangagasut? Nakasapsapa pay. Iranrantayon sa met a nabukel ti pagpleteyo tapno makalibrekayo! Pangalaak iti isuplik iti dayta?” Makasuron ti drayber. Madamdama bassit, dimsaag sa immasideg iti aglaklako iti sigarilio iti bangketa ket pinasuplianna ti sangagasut. Naimbag ta adda pinangsupli ti aglaklako. Ken naimbag ta sinuplian daytoy. Nadlawnan sa ketdi a masapul ti drayber ti kakomplot, napanunot ni Lilly.
Nagsubli met laeng a dagus ti drayber iti dyip. Nadlaw ni Lilly ti agkuskusapo ken daanen a sapatos daytoy iti isasagpat daytoy iti sango ti manibela.
Nangkissay ti drayber iti duapulo ket maysa a pisos iti pinasuplianna a sangagasut sa insublina ti natda iti lalaki a nagplete. Napukawen ti suronna.
Simken ti apal ni Lilly ti drayber iti kinaalisto daytoy a maka-move-on.
“Car Wash lang, kuya,” kinuna ni Lilly. Nasdaaw ni Lilly no apay a nakaululimek iti paradaan dagiti dyip nga agpaJones Avenue. Naimbag ta saanna nga intuloy ti dimsaag. Nagderetso iti Mabolo, iti asideg ti simbaan.
Napasardeng ni Lilly iti nagkurosan ti dua a kalsada: maysa ditoy ti agturong iti SM ken Ayala; iti bangir, mapan met iti Cebu City ken Mandaue City. Timmangad
iti langit a dandanin pangpunasan ti lawag iti nabatbati a sipnget. Napintas a buya. Limmawag ti rupa ni Lilly, napukaw ti muregregna iti pannakalagipna kadagiti padana a pasahero ti dyip nga agturong iti Mabolo. Wen, Domingo ita. Ket agtarayak,” impalagipna iti bagina.
Limtaw ti ringgor ti kalsada uray itoy a kinasapana. Di pay naglukat ti Andok’s Restaurant iti batog ti kalsada nga agturong iti SM.
Adda lalaki nga immasibay ken ni Lilly. Adda bitbit daytoy a plastik a naglaon iti bagas a siguro ket lima a kilo. Naragsak ti panagruprupa ti lalaki. Nalagip ni Lilly ti lalaki a pasahero. Siguro, kasta met ti panangbitbit daydiay iti bagas a para iti bukodna a pamilia nga agur-uray iti isasangpetna. Agin-indayon pay ti panangbitbit daytoy, kasla ubing a mangipapaapal iti kaay-ayamna iti iggemna nga abalbalay.
Bimmallasiw ti lalaki. Kellaat a nagbosina dagiti lugan. Makapleng. Nakabutbuteng. Adu ti mabalin a pagtarayanna, ngem pagkamanganna? Sadino a paset ti nagkurosan ti husto a pagtarayanna? Saan nga ammo ni Lilly ti mainumo, kasla maysan a padol a naipalok iti nagtakderanna. Nakitana laengen nga adda nayuged iti dalan nga agturong iti goma a sapatosna. Medio napalet daytoy. Uged daydiay a kas iti agsumbangir nga igid ti agong ken ti pettapettak a bibig ti lalaki a pasahero a kasla tekka a dimket iti panunotna. Nakitana ti utek ti lalaki a naiwarsi iti kalsada. Kasla pintura daytoy a naisayyo iti blangko a kambas a nangbukel iti adu a ladawan a kas kadagiti bukbuklenna a ladawan iti ulep no kasta nga ininuten a punasen ti lawag ti sipnget. Ket ti dagem iti imatang ni Lilly, nagbalin a kasla napintas a partuat ti arte gapu kadagiti naiburais a bagas aglalo ta similsilap dagiti narumek a sarming ti traffic light a nangtupak iti ulo ti lalaki.
Nagtigerger dagiti lasag ni Lilly. Kasla matuktukkol dagiti tultulangna ken ti dilana, kasla sinilud ti sangaribu ket maysa nga alimbubuyog.
Adda nabuong, adda nagsayasay, adda met namnama a rimkuas!
Agarup dimmakkel pay dagiti mata ni Lilly. Naamirisna nga awan ti pakaidumaan ti pusona iti eksena a naiparupa kenkuana iti dalan. Nariknana a ti lalaki ken isuna ket maymaysa.
Winagwag ti reporter ti maysa a nalatak a publikasion ti abagana. “’Day! ‘Day! Siksika laeng ti nakasaksi, mabalin nga isalaysaymo ti napasamak?”
Napataliaw ni Lilly iti lalaki a nakatisert iti puraw a napasukotan iti hoody. Kasla kurang ti turog ti lalaki, agsuysuyaab nga agsasao. Siguro, gapu iti trabahona, masapul nga agriing a masapa tapno agkalap iti maipadamagna.
Minatmatan laeng ni Lilly ti reporter. Sa limmugan iti dyip nga agturong iti Jones Avenue. Awan iti panunotna no agjogging pay wenno saan. Limmugan laeng iti dyip.
Alas sieten iti bigat. Dimteng dagiti polis ket nagdetour dagiti lugan. Awanen ti mapalubosan a magna iti nakapasamakan ti aksidente.
Akin nang pinalutang
Ang mga panaginip ko
Ipinaubaya sa alapaap
Ang mga pangarap
Na lumayo…
Iti panunotna, kunkuna ni Lilly: Nagbiiten ti biag!—O