Awis ti Sierra (35)
Timmakder ni Tata Pacio. Rimmuar. Sumipngeten ket nakita ni Kath ti rimmisak a beggang ti tabako nga impuruak ti lakay.
Ti Napalabas: Babaen ti email, inreport ni Kath iti administradorda dagiti nakitada ken Elmer iti kampo dagiti rebelde. Napan binayadan da Jonas ti rantso nga usaren da Kath iti proyektoda. Kinasarita met ni Kath ni Komander Leo. Impanamnama ti komander ti pannakitunosda iti gannuatda. Naminsan a panagawidda, imbaga ni Elmer ken ni Kath a kasla manglimlimo ni Komander Leo ngem saan a patien ni Kath. Nasao met ni Nana Merced ti panagparparikut ni Tata Pacio gapu ken ni Mona, isu nga idi komustaen ni Jonas ida, naburburtiaan ni Kath.
(Maudi a Paset)
MININGMINGAN ni Kath ni Jonas. Kayatna a kalien ti karirikna daytoy.
“Nasaludsodmo man dayta?” kinunana. Gagangay ni Jonas ti mangsaludsod iti kasasaad dagiti appona no kasta nga aggapu iti Guerrero Dos nupay makomustana met ida iti selpon. Ngem makawa ita. Natamnay ti baro.
“Siempre, lolo ken lolak ida. Mailiwak met a makaammo iti kasasaadda.” Uray ti isem ni Jonas, nakurang ti biagna.
“Dika man… ‘Tay agpayso ti ibagam.”
Nagkatawan ni Jonas. “Ket agpayso met a mailiwak. Amangan ngarud no umayak sadiay iti mabiit.”
Naragsakan ni Kath. “Dika agang-angaw? No kayatmo, agkuyogtanton nga agpakasdiay.”
“Amangan pay laeng… diak pay sigurado.”
Naginmimisuot ni Kath. “Saur.”
Napigsan ti katawa ni Jonas. “Pangyawidak kenka? Idiay Pasig? Dita yan da inang? Wenno idiay kaseram?”
“’Ta kayatmo, a.”
“Kaptem ngarud ‘ta lapayagmon!” Pinatarayen ni Jonas ti SUV-na. Nagpaabagatanda. Naripirip ni Kath nga idiay Pasig a yan ti balay ni Jonas ti pagturonganda.
“A-agurayka. Ang-angawko laeng. Siempre, idiay kaserak, a, ti papananta.” “Kaanonto ngarud ti ipapanta idiay Pasig?”
“Basaemto ti Eclesiastes 3. Ammomto lattan.”
Immisem ni Jonas. Nabasanan iti internet ti umuna a paset ti ibagbaga ni Kath. “To everything there is a season, and a time to every purpose under the heaven…” kinunana.
Nasdaaw ni Kath. “Maikabesam?”
“Dayta laeng a linia. Manipud idi nabasak, kanayonkon a pampanunoten nga adda panawen ti amin. Napintas nga inspirasion.”
Namingmingan manen ni Kath ni Jonas. Ita, nabaybayag. Saanen a masdaaw no apay a baro pay laeng ngem naisaganan daytoy ti masakbayanna.
“O, apay a kasta ti panangkitam kaniak?” Tinaliaw ni Jonas ni Kath sa met laeng insublina ti panagkitana iti dalan. Inlikkona ti lugan.
Nakigtot ni Kath iti
pannakariputna. “A-e, kua… P-pampanunotek no apay a naglikkoka.”
“Ammok a nabannogka,” inunaanen ni Jonas, “isu a dumagasta pay nga ag-ice cream. It has been a hard day for both of us. Siguro, nabuntonanka iti obra.”
“Wen, ngem no paggugustom ti trabahom, dimo ibilang nga obra.” “Sabagay…” Insardeng ni Jonas ti luganna iti sango ti maysa a pasdek a panganan iti ice cream.
“Ammom no apay nga adda itay ti asawa ti administradormi?” kinuna ni Kath idi agab-abaydan a mangmangan iti ice cream. “Indiayana nga idiay la balaydan nga agyanak tapno adda kadkaduana. Adda gayam dagiti dua nga annakda idiay ballasiw-taaw.”
“Ania ti sungbatmo?”
“Imbagak lattan a panunotek pay… nangruna ta agyanak pay laeng idiay Guerrero Dos. Ti pudno, saanko a mapanawan ti agdama a kaserak. Isu ti maudi a pakalaglagipak ken mamagkayammet kadakami iti daydi mama. No pumanawak idiay, kasla tinallikudan ken linipatko metten ni mama.”
“Kasanonto ngaruden no agasawaka… agasawata, kunak koma. Di pay agsangsangit ‘tay balayta idiay Pasig?’
“Iragragpinmo latta met ‘ta bagim.” Naglibbi ni Kath.
“Saanak nga agang-angaw. Seriosoak. Ibuksilak kadi pay laeng nga ipatpateg ken ay-ayatenka unay? Sika laeng ti kayatko a makatakunaynay inggana’t inggana.”
Inyangad ni Kath ti ulona a dina naisubo ti kinutsarana nga ice cream.
Talaga nga awanen ti iiseman ni Jonas, ken lumablabaga ti rupana. Innala ni Jonas ti dakulapna a nakaparabaw iti lamisaan. Imparabaw daytoy iti batog ti pusona. “Kath, please...” “Ibusemon ‘ta ice cream-mo tapno lumamiiska,” kinuna ni Kath sa in-inut a linapsutna ti dakulapna nga ig-iggaman ni Jonas.
“Saanak nga agang-angaw. Sutsutilenka no dadduma ngem saan ita. Seriosoak. Kinapudnona, itiempok koma iti yuumayko idiay yanyo kada lola.” “Apay, talaga nga umayka idiay?”
“No sumangpet ‘tay kaduak nga umay.”
Naglibbi ni Kath. “Adda met umaymo ipasiar?”
Dandani naipdokan ni Jonas. “Dika madanagan, am-ammom. Makitamto.” Ni Manang Mona, nakuna ni Kath ta nalagipna ti kinuna idi ni Nana Merced. “No kasta met laeng, itulodnak ngaruden idiay kaserak.”
Saan a nagtimtimek ni Kath agingga a nakadanonda iti kaserana. Uray ti laeng koma panangpalagipna ken ni Jonas a ti dalan ti kitaen daytoy ta amangan no maidungparda no isu ti sangkakita daytoy.
Inurayna ti ididissaag ni Jonas tapno ilukatan daytoy, kas gagangay nga ar-ramiden ti baro. Ngem saanna a nauray. Ti ketdi kanawan a takiag ni Jonas ti napasangbay dagiti abagana. Inawid ni Jonas sa inagkan daytoy. Saan a nagkitakit.
“Thank you, Kath…” Arig arasaas ti timek ni Jonas.
Dina ammo ti marikriknana. Kasla kayatna ti agriri. Ngem apay a nasam-it ti panagdengngegna iti arasaas ni Jonas? Magustuanna kadi? Nagkidem sa met laeng dinardarasna ti nagmulagat.
Dimsaag ni Jonas. Napan linuktan ti baro ti ridaw iti batogna sa tinulongan daytoy a dimsaag.
Narikna ni Kath ti ibabara ti rupana ngem inlingedna. “Thanks for bringing me home.” “Pakaragsakak.” Nagkurno pay ni Jonas.
“Balla,” umis-isem a kinuna ni Kath. Sinipatna ti abaga ti baro. “Istrokmo… aginliliday pay!”
Nakalawlawa ti isem ni Jonas. “Ammok nga awan ti kanem dita ta dika pay nasango ti napan naggatang. Mamigattanton iti ruar. Dagasenka iti seven.” Nagtung-ed ni Kath.
Intulnog ni Jonas ni Kath agingga iti ruangan. Sinipsiputanna ti balasang agingga a nakauli. Tinaliaw daytoy sa nagpayapay. Inisemanna.
As-asideg iti yan da inangna isu nga isun ti nagawidanna. Nabannog ngem saanna a maala ti turogna uray no naguper bassit iti napudot a danum itay agdigos. Alimbasagen. Malaglagipna ni antina a Mona.
Ken ania ngata ti kayat a sawen ti panangpabus-oy ni Kath nga agkanna? Nalagipna ti kinuna ni Kath a basaenna. Innalana ti biblia ni antina. Kuna ti Eclesiastes 3:1: “Adda tiempo nga ituding ti Dios a pannakapasamak amin ditoy lubong… tiempo ti panaginnarakup ken tiempo ti pinaginnadayo. Ikeddengna ti tiempo ti ayat ken tiempo ti gura.” Sapay koma ta panawenen ti ayat, naitanamitimna.
Sa met laeng nagsennaay ta simngat manen ni antina a Mona. Iti naudi nga awag daytoy kenkuana, nadakamat daytoy ti parikutda ken Omar.
NI Kath ti dagus a sinaludsod ni Komander Leo ken ni Elmer idi dumanon iti Guerrero Dos. Naummongen dagiti kameng ti bunggoy. “Napan pay laeng idiay central office, sir,” isungbat ni Elmer. Inyam-ammona ti kaduana a taga-DA a mangisuro kadakuada nga agmula. Padana a lalaki. Isun ti nanglektiur.
Kalpasan ti lektiur maipanggep kadagiti nadumaduma a nateng— no apay a dagitoy ti imula, ti maitedda iti salun-at, ken no kasano nga imula ken taripatuen— adda nagsaludsod: “Adda met laeng paglakuan, sir? Saludsodek daytoy ta nagmulmulakami metten iti nateng idiay lugarmi ngem saanmi met a maibus ken awan paglakuanmi, di kad’ nadadaelda laeng.”
“Agkurkurang ti nateng. Ti laeng problema, dagiti umay aggatang nangruna no adayo a kas ditoy,” insungbat ti taga-DA.
“Dayta ti maysa a paset daytoy a proyekto. Ti opisinami ti agsapul iti merkado. Addanto umay aggatang a mismo ditoy. Saanyo a pakadanagan dayta,” ilawlawag ni Elmer. “Mainayonko laeng: apay diyo impakan kadagiti dingoyo dagiti apityo a diyo maibus ken malako tapno saan a nadadael?”
“Agiinnadal ken agtitinnulongtayo koma. Ibagayo dagiti padasyo ken parikutyo tapno maisarakan iti solusion,” innayaon ti taga-DA. Insingasingna a mapanda iti mismo a pagmulaanda tapno maipakitada ti umno a panagmula iti tunggal klase ti nateng. Ngem sakbay a napanda, inammona no asino dagiti addan padasna iti panagmula. Sumagmamano laeng ti nangitayag iti imana.
Impatuldona ti kasayaatan a pagmulaan ti tarong, sili, kamatis, ken iti karabasa ken tabungaw. Ilawlawagna a mabalin a pakalatkatan ti karabasa ken tabungaw ngem mabalin met nga agkarayam.
Nagtinnulongan da Elmer ken ti taga-DA nga inlawlawag dagiti kangrunaan a maammuan dagiti rebelde maipanggep iti panagmula a kas iti panagisagana iti abut a pakaimulaan dagiti bukel ken no kasano ti kauneg ken kaaddayo dagitoy.
Nagsublida iti dati a naguummonganda idi maisuron da Elmer dagiti rumbeng nga aramidenda. Ngem adu latta dagiti nagsaludsod. Nadlaw ti taga-DA nga awan pay padas dagiti dadduma, ngem interesadoda ket naragsakan ta iti padasna, alisto nga isuro ti napinget nga agsursuro.
Nasapa pay idi malpasda ket nakaawid met laeng da Elmer. Ngem nagsubli iti kabigatanna. Nakipagtirad kadagiti kayo nga aramatenda a pagkali iti abut. Ammonan no anianto dagiti usarenda nga idawatna: pala, barreta, karaykay, gabion, ken trowel. Babaen ti panangipangulo ni Harold, inkeddengda no sadino ti pagmulaan iti tunggal nateng ken no asino dagiti mangtaripato kadagitoy. Nagrupoda segun iti kayatda nga imula a nateng.
“Nasaysayaat met laeng no adda maitudo a responsable iti tunggal aramid tapno awan ti agpipinnatudon,” kinuna ni Harold.
“ANIA, komustakayon, nana!” impasungad ni Kath ken ni Nana Merced. Agsarsaritada ken Tata Pacio.
“Nasayaat laeng met, anakko… Nagkitakayo ken Jonas? Ania ti imbagbagana kenka?”
“Pinakannak iti ice cream. Ngem awan met nadakdakamatna a sabali. Apay kadi?”
“Awan, anakko. Masaok laeng. Ala, inka agsukaten tapno makainanaka. Nabannogka siguro.”
Pudno a nabannog ni Kath. Ngem idi maipakaammo ni Elmer dagiti nagapuananda, no mabalin, mapan iti yan ti proyektoda iti dayta met laeng a kanito. Ngem malem unayen. Masipngetan la ketdi nga agsubli iti balay da Nana Merced. Maysa pay, agawid ni Elmer idiay Ilagan ta mapanna alaen dagiti abastoda agraman dagiti kasapulanda a ramit.
“Sapaekto ti mapan no bigat,” kinunana. “Yuraynakto laengen,” inyagaw ni Elmer. “Napasnekda met a makikooperar iti panagriknak, ngem nasayaat met no ditay’ agtaltalek lattan. Amangan no adda limed a di umanamong iti ar-aramidentayo ket lib-atennaka no agmaymaysaka. Adda latta mayaw-awan nga itta, kunada man. Nalaka laeng a pagparangenda a desgrasia ti napasamak… no kaskasano.”
Isu nga uray kasano ti gagar ni Kath, kapilitan nga inurayna ni Elmer. Naragsakan ta sinapsapa daytoy ti nagsubli iti kabigatanna. Apagsingising ti init, addan. “Dikan sa met naturogen?” insutilna. “Madanaganak amangan no inka a maymaysaka,”
imbales ni Elmer.
Nakaragragsak ni Komander Leo a nangpasungad kadakuada.
“Welcome back, Kath!” Inyawat ti komander ti imana apaman a nakadanonda. “Impagarupko no binaybayannakamin.” “No way, komander. This is my mission.”
Immunan da Harold ken Elmer a nagturong iti nagmulaanda kadagiti nateng. Agbudobudo met dagiti dapan ni Kath a sumurot ngem indawat ti komander nga agsaritada nga umuna. Inawis daytoy iti pannakaopisinana. Pinagtugaw ti komander ngem nagtalinaed daytoy a sitatakder. Nagsanggir iti diding.
“Dimo kadi ammo, Kath, a mabalin a dangrandaka tapno ipakitami ti pungtotmi iti gobierno?”
Nagtibbayo ni Kath. Deretso ti panangkita ti komander kenkuana ken awan pangkarawaanna iti pudno a karirikna daytoy. Langana ketdi ti saan nga agangangaw. Nagtilmon iti dakkel. Pinagtalnana ti riknana.
“Apay nga ar-aramidem daytoy? Ania a talaga ti rantam? Awan naganabmo a pagsayaatam, ammok nga ammom dayta,” intuloy ti komander.
“Naragsak ti tumulong….” Dina payen ammo no Kuya Ed wenno komander ti yawagna. Kimmidag ketdi iti panunotna nga addada iti uneg ti opisina ti komader. “Tropeo met ti kayarigan ti balligi ti tinulongan, komander…”
“Ta patiem a maallukoynakami? Dimo kadi pinanunot a mabalin nga us-usarendaka laeng? Adda bukodmi a doktrina, ammom met ngata dayta.”
Nalagip a dagus ni Kath ti imbaga ni Elmer idi intulnog daytoy iti maudi a panagawidna idiay Manila. Kasla
manglimlimo ti komander! Ngem imposible! “Pagaammok dayta, komander. Ngem ammok met a no maikkan ti tao iti nawaya a gundaway nga agpili iti sipnget wenno lawag, pilienna ti lawag.” Makaammo ditan, nakunana iti bagina, no ti panangipapan ti komander iti sipnget nga ibagbagana ket ti kinarebeldeda.
“Isu a paramanam dagiti kakaduak iti nam-ay ken pannakabussog tapno magutigotmo ida?”
“Saan, komander. Kayatko laeng nga iburay no ania ti adda kadagiti tao a naayat ti panagpuspusoda. Daytoy laeng a proyekto ti rangtayda a dumanon kadakayo. Donasion dagiti itugtugotmi ditoy, ken ti dadduma a pondo, aggapu iti insentibo nga it-ited ti gobierno iti opisinami gapu iti itutulongmi kadagiti agmulmula iti tabako. Nadalus ti pannakaimaton ti opisinami isu a dakkel ti pondomi nga aramatenmi nga itulong kadagiti marigrigat.”
Nangngeg ni Kath ti nauneg nga anges ti komander. “Kayatko nga ibaga kenka a sipud simrekka ditoy, nakiro ti panunotko… Ti bunggoymi ditoy, maysa laeng a paset ti dakkel a bunggoy. Saannakami a maparukma amin… Isu nga agan-annadka.”
Minulenglengan ni Kath ti komander. Nariknana ti nailudon a panangigigir iti naudi a kinuna daytoy.
Ngem naallangonnan ti riknana. Saanen a mabuteng. Naragsak ketdi ta napatigmaanan uray dina ammo ti talaga a kabusorna.
“Idi inaramidko ti proposal iti yuumayko ditoy, nasirmatakon dagiti risgo a mabalin a sanguek. Saanak a nagbuteng. Ita pay ta ti gayam kabutbutengda a komander ditoy sierra, nasinged met gayam kaniak?”
“Iti kakastoy a laban, awan ti sinningedan.”
Nangala ti komander ti pagtugawanna ket sinangona ni Kath.
Nadlaw ni Kath a kasla limmukay ti nairteng itay a rupa ti komander.
Nakipinnerreng. Nabayag.
Kasla nakitana daydi manongna nga Ed nga agpakpakatawa no malpas idi ti diskusionda maipanggep kadagiti agduduma a pammati.
Nabayag a nagari ti ulimek iti nagbaetanda.
Immanges ti nauneg ti komander.
“Intan danonen dagiti mangtartaripato kadagiti impamulam.”
Tinulonganna a timmakder ni Kath.
“Nalaingen ‘ta sugatmo?” dinamagna idi makaruarda.
“Nalaingen, Doktor
Kuya Ed,” inyisem ni
Kath. Timmured a nangawag iti Kuya Ed ta addadan iti ruar ti opisina daytoy. Saanen a pormal ti saritaanda, ken awan ti makangngeg. “Naturedka a talaga.”
Immisem ni Komander Leo ket limmag-an ti rikna ni Kath.
“Ania ti ragsakmo iti biag no awan turedmo ken dimo kayat ti sumango iti risgo? Kas met kenka. Apay nagturedka a simrek iti bunggoy?”
“Agannadka kadagita ibalbalikasmo. Komander ‘toy kasarsaritam!”
Tinaliaw ni Kath ni Komander Leo. Saan met a narungsot ti langana. “Sorry, komander,” kinunana ketdi.
Natimpuyog ken naragsak dagiti nadanonda a mangtamtaming kadagiti mula ket maayatan unay ni Kath. Nalawan ti nagapuananda. Asino koma ngata kadagitoy ti saan nga umayon iti gannuatda? Sapay koma ta awan. Sapay koma ta sinuotnak laeng ni Kuya Ed, naidawatna.
KASLA mangrabrabak ti kinalapsat dagiti mulada a nateng. Saandan a kinasapulan ti abono. Ken awan nakaro a peste a kimmapet kadagiti mula isu a saandan a nagpasuyot.
“Bareng addanto paglakuantayo?” kinuna ni Harold a malasin latta ti kinaragsakna.
“Ay, ket talaga nga adda,” insungbat a dagus ti tagaDA nga adda manen. “Paggugusto ita dagiti aggatgatang iti nateng ti organic. Daytay saan a pulos nakaraman iti abono ken pasuyot.”
“TLC laeng ti kasapulan dagiti mulatayo, kakadua,”
imbagi met ni Elmer.
Nagtitinnaliaw dagiti kakaduada.
“Ania dayta, sir?” adda nagkuna.
“Ala, idawatko man ken Madam Kath nga isu ti mangipalawag,” umis-isem ni Elmer a nagkuna. “Umuna,” kinuna ni Kath, “diak impagarup a kastoy ti kinalaingyo nga agmula. Nalamiis ti imayo. Tender, loving
care ti ibagbaga ni Elmer a TLC. Daytoy ‘tay naasi ken naayat a panangtaripato kadagiti mula. An-anusanyo dagiti mulayo bareng adu ti maapityo.”
Nagpapalakpak dagiti rebelde. Inngato ti komander ti imana. Kellaat a nagsardeng ti palpalakpak.
“No maikkantayo iti TLC dagiti mula, apay a ditayo met iruknoy ken ni Madam Kath?”
“Samman, komander!” impukkaw dagiti naitallaong. Kasta unay ti isem ni Kath iti panagawidna iti malem ta inyawatanda iti sangabakruy a sabsabong a dina pay pulos nakitkita. Manipud met iti dayta nga aldaw, tunggal mapanna sarungkaran dagiti rebelde, sagutanda iti sabong. Nagangayanna, kanayon a namaris ken naragsak ti kuartona, iti salas, ken iti panganan. Say-upen ni Nana Merced dagiti sabong tunggal malabsanna.
NAKAPAMITLON a naglako dagiti rebelde iti natengda. Nakasapul ni Manager Malvar ti komprador a nangato ti panagpresiona nangruna idi naammuanna a saan a naabonuan ken napasuyotan iti pestisidio dagiti nateng. Nairuam payen nga agpaGuerrero Dos ket saanen a mabuteng a kas idi damona ti umay. Adda inaramidda iti naruar a sango ti rantso nga abong-abong a pakaipanan dagiti nateng iti aldaw a yuumay ti komprador. Dua a lugan ti itugotna a pagikargaan. Impabus-oy da Kath ken Elmer iti bunggoy a makammo iti pamay-anda iti naglakuanda.
Gapu iti kinaragsak ti amin, nalipatanen ni Kath ti impatigmaan ni Komander Leo a panagan-annadna. Aglalo pay ta makumikomda ta agsagsaganadan nga agmula iti pagay.
“Inta kitaen no ania ti mabalin nga isublatda kadagiti nateng,” kinuna ni Kath ken ni Elmer iti maysa a bigat. “Mabalin siguro ti kamotig. Ken paunoranda iti aba ti igid ti waig. Nangina ti aba nangruna ‘tay barayti a seda. Isingasingta pay a gumatangda iti baboy, pato, ken manok a taraknenda uray ta nawadwad met ti naglakuanda iti nateng. Aramidenda a kumunal sadanto agbukbukod inton adda umanay a binglay ti tunggal maysa.” Nagtungtung-ed laeng ni Elmer. Nadanonda ti bunggoy a kasla adda isagsaganaanda. Naammuanda idi makaasidegda nga agparpartida iti alingo. Impapan lattan ni Kath a naanupanda. Nasamek pay laeng ti kabakiran ket addada pay laeng alingo nga agas-assisaw. Ngem apay a nakaul-ulimekda?
Intugaw ni Kath iti ramut ti kayo ta aginana koma ngem adda nangikissiim kenkuana a kayat a kasarita ti komander.
Pinagtugaw ti komander idi makastrek iti opisina