8 Dagiti Taoda

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Agosto 5, 1968 a bilang.

INTURONG dagiti baboy ti sungoda iti kalsada idi adda agsardeng a dyip. Nakitada ti trailer a naisingkaw iti lugan. Nakitada ti dakkel ken olandes a garitan a baboy iti trailer. Dimsaag ti tsuper ket impukkawna, “Baboy… baboy…!”

“Duroc Jersey,” kinuna ni Bumalasang.

“Poland China,” kinuna ni Bula.

“Diyo pay gayam ammo dagiti ganggannaet,” kinuna ni Takong. “Daydiay ti mestiso a Durok Jersey ken Poland China.”

“Adda kadi agmaya ditoy?” dinamag ni Bumalasang.

“Adda ngata, a,” kinuna ni Takong.

“Dagiti ketdi tao,” indayamudom ni Bula idi agturongda iti solar manipud iti ruangan a nagtengngaaganda, “singaenda payen ti nawaya a panagayat a nakairuamantayo”

“Nasaysayaat ketdi, a, ti impukkaw ti tsuper,” impakaammo ni Takong. “Adda pay dagiti salawasaw a tattao a mangipukkaw iti balikas a saan a mabalin a maimaldit ta nairanta laeng nga agpaay iti idda ti agassawa.”

Napan iti sirok ti sarusar ni Takong; nagkubkob sa nagpakleb. Nagsardeng ni Bumalasang ket binuyana dagiti ubbing iti sirok ti saraisa iti sikigan ti balay da Ka Cario ken Ka Marta, dagiti tao ni Takong. Nagpagnapagna ni Bula.

Nagwingiwing ni Bumalasang “Adu dagiti ubbing,” kinunana, “ket napuskol unayen dagiti tattao.”

Immasideg ni Bula. “Dayta ti nakakaskasdaaw,” kinunana, “idinto a saanda a kas kadatayo a libre nga agayat. Kadagiti tattao, umdasen ti maysa nga asawa ti maysa a lalaki, ken maysa a lalaki nga asawa ti maysa a babai.”

Nagganuknok ni Takong a bimmangon. “Pammarangda la dayta,” kinunana. Sinangona ni Bumalasang. “Ni la ngatan Apo Dios ti makaammo no manon kadagiti tattao ti nangsalungasing iti dayta a pagannurotanda.”

Napan ni Bula iti likudan ni Bumalasang. Nakigtot ni Bumalasang ket napusipos.

“Dika man agkasta, Bula,” intubngarna. “Ket no agkasinsinta! Kaska la tao. Numona ta adda pay makakakitkita.”

“Adun dagiti tattao ket saantayon nga umdas a manok, baka, nuang, lames, ken baboy a taraonda. Itan, ti tao ti mangkagat iti aso.”

Apagsao ni Takong, adda naallingagda nga alang-ang. Kalpasanna, nakitada ti agyan iti bangir a balay, da Ka Colas ken Ka Eva a tao da Bumalasang ken Bula. Adda pay dua a lallaki a kaduada. Nakitada ni Brownie, nga imbaagnan ti ipusna, a simmalipengpeng iti garong iti sirok ti balay. Sinurot ti dua a lallaki a kadua ni Ka Colas. Nakaiggem ti maysa iti pang-or. Nangngeg manen ti alang-ang. Sa angek. Sa ulimek.

“Diak maitured a kitaen! Diak la ketdi maitured,” inyesngaw ni Bumalasang ket napan naglinged iti adigi.

Nagganuknok ni Bula. “Napimpintasto pay a buya ti makita no madamdama.” Nagganuknok manen.

Agpayso, simmaruno a nakita dagiti baboy ni nakamusiig a Brownie, a naubon iti bassit a bayog, a maisarsarabasab.

“Awan, a,” indayamudom ni Bula. “Agtinnag latta ti aso iti lubong dagiti tao no kasta.”

“Idi saan pay a nasumok ti tao ti agkinnit iti aso,” kinuna ni Takong ket timmangad pay a kasla kayatna a basaen iti ngato ti ibalikasna, “naemma a kas iti kalapati, naandur a kas iti nuang ken baka, nadalus a kas iti ikan.”

“Ngem adda kano met la garamugam ken buklis a tao idi,” insengngat ni Bula.

“Saan a mailibak, adda sumagmamano— sumagmamano laeng—a garamugam ken buklis a tao iti

peace time,” inako ni Takong ket pinerrengna ni Bula, “a kas met iti kaadda ti baboy— sumagmamano met la ketdi, a— a garamugam ken buklis. Ngem ita ta agsidan ti tao iti aso, ta kayatna ti bumaba iti kasasaad ti aso laeng, agbalin ti tao a nadawel ken narungsot ken naulpit ken nagulib ken naingar!”

“Ken narawet!” insarurong ni Bumalasang.

“Ken narawet, wen, narawet!” inyabuloy ni Takong. “Umanayton ti maymaysa a tulang— “

“Maymaysa nga iwa ti karne, kunam,” insingasing ni Bula.

“Maymaysa nga iwa ti karne a pagaangatanda,” intuloy ni Takong.

“Diak ngarud maawatan ti tao,” impeksa ni Bula. “Nalaing nga agparnuay, nalaing nga agaramid ngem nalalaing sa pay nga agdadael.”

“Husto ‘ta kunam,” inyabuloy manen ni Takong. “Impasdek ti tao ti kallaysa; ngem dayta met laeng a kallaysa ti sililimed a daddadaelenna. Nangparnuay iti adu a ramit a pagnam-ayanna ngem dadaelenna met la dagitoy.”

“Ket no makaaramid kano payen ti tao iti bomba a mabalin a mangrunaw iti lubong,” innayon ni Bumalasang, ket nagkintayeg pay.

“Ti atomic bomb a kunkunada,” impakaammo ni Bula. Nagganuknok ni Takong. “Napigpigsa kano nga amang ti hydrogen bomb,” impakaammona.

Nagwingwingiwing ni Bumalasang. “Di pay ket awan ti turongenen ti tao no di impierno?” kinunana.

“Ania nga impierno laeng?” kinuna ni Takong ket nagpagnapagna iti abay dagiti dua a kas pangipasimudaagna iti kinasiribna. “Nasariwawek unay ti tao ket nalaing a sumari iti alad. Sariennanto ti alad ti impierno ket birokenna ti napudpudot pay a disso— no adda!”

Nagwingiwing manen ni Bumalasang. “Ngem dakes, dakes,” impeksana. “Iti panagturong ti tao iti impierno, ikuyogna amin a sabali a parsua.”

“Kasisiriban kano ti tao, wenno agparparang a kasta,” inlawlawag ni Takong, “ket impagarupna nga iturayanna amin a parsua ket mabalinna latta nga ikuyog dagitoy iti pannakadadael, pannakapukaw, ken pannakalipat.” “Ngem adda ni Apo Dios,” insampitaw ni Bumalasang. “Ni Apo Dios?” dagus nga inyallawat ni Takong. “Dimo ngata patien ngem adun ti tao a saan a mamati iti Dios.”

ITI malem, nasdaaw ni Takong ta saan a ni Ka Rosa, ti taona a babai, ti napan nangibukbok iti naginnawan iti kulluongna no di ket ti ubing a kaanakan ni Rosa, nga agtawen laeng iti siam. Nagmisugsog ni Takong. Ammona nga awan ti ammo ti ubing. Ket agpayso ta malaksid iti sangapirit a tuyo, awanen ti impisok ti ubing iti kulluong.

Agsarsaraaw pay laeng ni Takong kalpasan ti panangmalemna isu a nagtalinaed iti pagbabasaan, iti sirok ti bangsal, gapu ta mabalin a makauray pay dita iti maisuyat a kidkid.

Ngem saan a kidkid ti naurayna no di kasta unay a danum. Nadaripespes ni Takong ket nagtaray a kimmayakay iti pagbabasaan. Naginat. No maminsan, kinunana iti nakemna, nasayaat met a mabasa ta nalaklaka a maikkat ti kimraang a pitak iti kudilna. Isu a nagsubli. Ngem idi tumangad, ania ti nakitana no di ni Ka Rosa, ti taona a babai, nga agdigdigos!

“Idi saan pay a nasumok ti tao ti agkinnit iti aso, naemma a kas iti kalapati, naandur a kas iti nuang ken baka, ken nadalus a kas iti ikan...”

Nakitana a nangmalem ni Ka Rosa ken ti ubing a lalaki a kaanakan daytoy nga agtawen iti siam. Awan pay la ti anakda ken Ka Cario. Nakitana a pinatudon ni Ka Rosa ti ubing a nangidalimanek iti nangananda idinto a tinaming daytoy ti naggisigis sa napan iti siledda nga agassawa ket namles.

Awan pay ti maikawalo nga oras ti rabii, naiddepen ti kingki ket naturogen dagiti agikit, kas impagarup ni Takong.

Ngem kalpasan pay ti maysa nga oras, adda anniniwan ti lalaki nga immasideg iti pagagdanan. Nagtogtog daytoy iti namitlo.

Naluktan ti ridaw ket simrek ti anniniwan. Isu met a simmangpet da Bumalasang ken Bula.

“Apay a dimmaw-askayo idinto a rabiin?” inamad ni Takong.

“Nangngegmi ngamin ti taomi a lalaki a nagpakada iti taomi a babai Kinunana a mapan laeng dita abagatan. Ngem kalpasan ti sumagmamano a kanito, nakakitakami iti anniniwan a kaing-ingas ti taomi a lalaki, ket immaykami ditoy tapno pennekenmi no isu met laeng tapno ipaaymi kenkuana ti panangilunodmi,” insungbat ni Bumalasang.

Nangngegda ti panagranitrit ti nagisgisla ken nailansa a kawayan a datar. Nagtuloy ti ranitrit.

Nagungik ni Bumalasang. “Agtalnaka,” imbugtak ni Takong; nagganuknok pay.

“Bay-am a dung-awak ti pannakatnag ti maysa nga anghel a nakurang gayam dagiti dutdot ti payakna ket nagsuek iti kapitakan,” inkiddaw ni Bumalasang.

Kalpasanna, nakitada ti anniniwan nga immulog. Nalasinda a ni Ka Colas nga asawa ni Ka Eva. Nagkikinnita dagiti tallo a baboy.

Nagna a saan a nagawidan dagiti oras. Awanen da Bumalasang ken Bula. Ngem nagtalinaed ti Takong iti kubukobna iti asideg ti maysa a suli iti sirok. Nupay kasta, saan nga immapay kenkuana ti turog. Nagay-ayam iti panunotna ti kinagulib ti taona a babai, ni Ka Rosa, ken ni Ka Colas, ti lalaki a tao da Bumalasang ken Bula. Maysa laeng a takong, pudno ngem napudno kadagiti kaayan-ayatna. Ket adun ti padasna, maysan a beterano, iti tay-ak ni ayat!

Ngem tao laeng dagitoy, kinuna met laeng ni Takong idi agangay. Apay ketdin nga isuda ti pampanunotenna idinto nga ammo nga amin a parsua nainaw dagitoy iti basol ket aglubnakda latta iti pitak ni basol?

Ngem idi agangay, bimmangon met laeng ni Takong ta saan a maikanatad a ti taona a lalaki ni Ka Cario, agtalinaed laeng a maik-ikkan iti dapo ti lulonanna. No sumangpet ni Ka Cario manipud iti kabangibang a bario— a maestro-allawagi sadiay— adda latta awitna a sangasako a tuyo ken sangabakruy a tigi. Naasi unay ken ni Takong. Kasla mapespes ti puso ni Takong no malagipna ti kinagulib nga inaramid ti taona a babai iti taona a lalaki.

Panggepna a kasarita ni Ka Cario apaman a sumangpet. Ngem naamirisna nga awan ti mamaay daytoy tangay tao laeng ni Ka Cario, dinto met laeng maawatan daytoy ti kayatna nga ibaga— idinto nga ammona ti kayat a sawen dagiti tao.

Nagwingwingiwing ni Takong. Narigat, narigat, kinunana.

Iti sumuno nga aldaw, iti malem ti Sabado, nagtalinaed ni Takong iti kabayabasan iti lauden dagiti balbalay. Idiay ngamin ti yan ti desdes nga aggapu iti kabangibang a bario ket ammona a sadiay ti pagnaan ni Ka Cario. Mailiw unayen iti taona a lalaki ken dinan kayat a makitana ti taona a babai, ni Ka Rosa.

Ngem iti panagur-urayna, nakitana da Bumalasang ken Bula.

“Apay nga addakayo ditoy?” inamadna.

“Kinakuyogmi laeng ti taomi a babai,” insungbatna dagiti dua.

Agpayso, adda ni Ka Eva iti kabayabasan. Agbirbirok iti bunga ti bayabas. Apagisu met a sumangad ni Ka Cario. Kas ugali daytoy, nakaawit iti sako, nga ammo ni Takong a napno iti tuyo, ken nakabakruy iti tigi. Uray la a nagsanapsap ni Takong iti pannakakitana iti maidasarto a taraonna.

“Ne, addaka met ditoy?” kinuna ni Cario ken ni Ka Eva.

“Agbirbirokak iti naluom a bayabas,” insungbat ni Ka Eva.

“Ket saan kadi a dillawen ni Colas ti kaddam ditoy ita ta sumipngeten?”

“Awan ni Colas. Napan idiay Manila ta suknalanna kano ti tuntuntonenna a pension nupay nagkameng la iti bunggoy ti gerilia idi nalpasen ti gubat.”

“Tulonganka nga agbirok,” indiaya ni Ka Cario ket indissona ti tigi ken ti sangasako a tuyo.

Kinita ni Takong da Bumalasang ken Bula iti nasakit idi duklosenda koman ti sangasako a tuyo. “Kaskay’ la tao a sabsabenyo ti diyo kukua,” indillawna ket nagsardeng dagiti dua.

Nakapuros ni Ka Cario iti tallo a naluom a bayabas ket dagitoy ti indiayana ken ni Ka Eva. Nagdalupisak ni Ka Eva iti karuotan iti nagbabaetan dagiti pinuon ti bayabas ket nangan iti bunga. “Adda pay nasayaat ti pannakaluomna a saba nga inggapuk dita kabangibang a bario,” kinuna ni Ka Cario ket nangkaut iti bunga iti baklayna itay a supot.

“Naimas gayam ti naluom a saba nga inggapum dita kabangibang a bario,” kinuna ni Ka Eva idi naramananna ti bunga.

“Ania metten,” indillaw ni Bumalasang. “Kasda la baboy.”

“Maibabaintayo metten, a, no kasta ti kunam,” indillaw ni Bula. “Kasda la aso, kunam, a,” kinunana.

Nagwingwingiwing laengen ni Takong.—O